گزارش تحلیلی بر سیلاب های اخیر جاده چالوس

در محدوده های استان های البرز و تهران از ابتدای دهه 30 شمسی تاکنون نظیر سیلاب های مخرب سال های 1333، 1347، 1349، 1362، 1366، 1371، 1373، 1394، 1398 و 1402 نکات مهم ذیل را بدست می دهد.

• منطقه دامنه جنوبی البرز دارای سیلاب های با دوره بازگشت 5، 10 و 30 ساله خطرناک می باشد؛
• تعداد وقوع سیلاب ها نسبت مستقیمی با افزایش فعالیت های عمرانی از دهه­های گذشته تا کنون دارد ؛
• احتمال امکان وقوع سیلاب های بهاره و تابستانه در این ناحیه بسیار بالاست؛
• تغییرات آب و هوایی و تغییر اقلیم پیش بینی ادامه بحران خشکسالی و وقوع بارش های تندری و با شدت بارش بیشتری را تأیید می نماید.
• لزوم بازنگری در محاسبات دوره بازگشت سیلاب ها به خصوص سیلاب های واریزه ای و جریان های گلی، سنگی و نگاه ویژه به این جریان ها؛
• توجه ویزه به دبی های طراحی های پروژه های عمرانی به خصوص راه و ابنیه در محدوده های سیلابی با نگاه ویژه به تغیر نوع سیلاب به جریان های واریزه ای؛
• بررسی های دقیق مقادیر حدی سیلاب و خشکسالی برای آبخیزهای شهری در دوره های آتی

کنکاش و بررسی جریان های واریزه ای رخ داده در بازه زمانی 17 تا 23 خرداد ماه 1402 در محدوده آبخیز رودخانه کرج تا خروجی آن به دشت در شهر کرج به وسعت حدود 110 هزار هکتار مشتمل بر حدود 85 هزار هکتار آبخیز سد امیر کبیر و 25 هزار هکتار آبخیزهای زیر دست سد نشان می دهد که جریان های واریزه ای رخ داده عمدتاً از دامنه های رو به شرق این حوزه آبخیز روی داده اند که پهنه فوق وسعتی در حدود 7000 هکتار آبخیزهای نشترود – ورزن در بالادست دریاچه سد امیر کبیر و حدود هزار هکتار آبخیزهای شاندیز و دره سر در پایین دست سد کرج را تحت تأثیر داشته است. نگاهی به پیشینه مطالعات جامع تفضیلی- اجرایی در این پهنه ها مشخص می کند، بخشی از این عرصه ها دارای مطالعات و بخشی فاقد مطالعات لازم آبخیزداری می باشد. تجزیه و تحلیل گذشته مطالعات نشان از کم اولویت بودن این حوزه های آبخیز از جهت انجام اقدامات پیشگیرانه در آن مطالعات دارد که با گذشت زمان و تشدید دو عامل تغییر اقلیم و افزایش سطح فعالیت های عمرانی در محور جاده چالوس این حوزه ها را از حیث فرسایش و رسوب و همچنین سیل خیزی و سیلگیری مجدداً دارای اولیت ساخته است.

ویزگی های فیزیوگرافی ، زمین شناسی، ژئوموفولوژی ، تغییرات کاربری اراضی و ...  در عرصه های فوق نشان می دهد که فرسایش مصالح زمین شناسی در طی دوره های 10 تا 30 ساله حجم ی از نهشته های منفصل ناشی از هوازدگی سازند کرج مشتمل بر توف های بخش میانی و بخش آسارا شیل را برای حمل توسط روانه             گلی های ناشی از بارش های با شدت – مدت معادل یا بالاتر از زمان تمرکز این زیر حوزه های آبخیز فراهم و زمینه جریان های واریزه ای دوره ای میان مدت و بلند مدت را ایجاد می نماید. نگاهی به پراکنش ایستگاه های هواشناسی در داخل و بیرون از محدوده رخ داد جریان های واریزه  اخیر و گزارش های شنیداری از مردم و گردشگری نشان می دهد که میزان بارش و شدت آن بسیار متفاوت تر از آمارهای ثبت شده می باشد. بارش های با شدت بالای محلی در مدت زمان 15 تا 20 دقیقه سبب جابجایی واریزه ها و نهشته های منفصل و تجمیع آنها در محل خروجی این آبخیز های کوچک به دریاچه سد امیر کبیر و رودخانه کرج در پایین دست خوزنکلا و آبراهه شاندیز در آبخیز دره سر نوجان شده است. این حجم از رسوبات موجبات مسدود شدن تونلها ، جابجایی و زمین لغزش جاده در محل رستوران شاندیز و حمل رسوبات آن به رودخانه کرج و مسدود شدن آن را سبب شده است.

با کنکاش اولیه رخ داد فوق لازم است مسئولین پس از اقدامات اجرایی فوری پس از بحران با توجه به نکات ذیل برنامه ریزی لازم با نگرش سیستمی مدیریت جامع حوزه آبخیز را مد نظر قرار دهند:

• تشکیل کارگروه مدیرت جامع حوزه آبخیز کرج ذیل معاونت عمرانی استانداری محترم البرز ؛
• تهیه سند مدیریت جامع آبخیز سد کرج با توجه به مطالعات انجام شده تا کنون؛
• تقسیم کار براساس شرح خدمات وظایف دستگاه های اجرایی و پیش بینی اعتبارات لازم در برنامه های کوتاه مدت ، میان مدت و بلند مدت؛
• مستند سازی همه اقدامات توسط دستگاه های اجرایی و دست اندرکاران؛
• نظارت و ارزیابی بر عملکرد و اثر بخشی فعالیت ها به صورت مداوم؛

در این خصوص تهیه نقشه های مدیریت نظیر پهنه بندی و خطر ریسک سیل و زمین لغزش با مقیاس های اجرایی(ترجیحاً 1:25000) از اولویت ویژه ای برخوردار می باشد.

اقدامات سریع و فوری شامل پاکسازی و لایروبی آبراهه (قنوهای(ترانشه کنار جاده) کنار جاده، بازگشایی و افرایش گذر پل ها برای عبور جریان های واریزه ای ، اجرای سریع آزادسازی حریم بستر آبراهه ها و رودخانه ، دقت در اجرای دستورالعمل های حرایم راه ، رودخانه و تأسیسات، جانمایی درست تأسیسات نظیر پارکینگ ها و محل استقرار تجهیزات راهداری و جلوگیری از تصمیمات خلق الساعه بخصوص در محل های برداشت و یا دپوی نخاله ها و رسوبات ، بایستی مد نظر مسئولین قرار گیرد.

محمدعلی فتاحی اردکانی

کارشناس ارشد آبخیزداری مجمع خیرین آبخیزداری و آبخوانداری استان البرز

و دبیر سازمان نظام مهندسی کشاورزی و منابع طبیعی استان البرز