قاتل نیستم؛ مجنونم

البته گاهی بیمارستان، نقش بازدارنده ندارد و قاتل بعد از خروج از آنجا دوباره جنون سراغش آمده و مرتکب قتل دیگری می‌شود. مانند مرد مجنون که برادرش را به قتل رسانده بود و پس از بیرون آمدن از بیمارستان پدرش را هم کشت. این قاتل مجنون چندی قبل به‌دلیل بیماری روانی که داشت اقدام به قتل برادر خود کرده بود که پس از دستگیری روانه زندان شد. او پس از مدتی که در زندان به‌سر می‌برد با اعلام رضایت ولی‌دم با دستور دادستان جهت درمان به بیمارستان رازی تهران منتقل و تحت درمان قرار گرفت و بهبود نسبی پیدا کرد. بنا به درخواست خانواده وی و با نظر بیمارستان مبنی بر بهبود نسبی، این فرد از این مرکز درمانی ترخیص شد. او مدتی بعد پدرش را با ضربه‌های چاقو کشت و گریخت که با ردیابی پلیسی دستگیر شد. گاهی نیز این بیماری با خشم پیوند می‌خورد و فرد به جنون آنی رسیده و مرتکب جنایت می‌شود. جنون آنی یکی از انواع اختلالات روانی مزمن است که طی آن فرد از دنیای واقعیت فاصله گرفته و وارد دنیای توهم و هذیان می‌شود. در بسیاری مواقع افراد در اثر جنون آنی و خشم دست به اعمال خشونت‌آمیز می‌زنند و درنهایت دچار پشیمانی و یک عمر عذاب وجدان می‌شوند. اختلالات تکانه‌ای، خستگی، تحریک مقاوم و آسیب روانی، مقاومت فرد را در برابر ناکامی‌ها و فشارهای زندگی کاهش می‌دهد و احتمال رفتارهای ناگهانی در او را افزایش می‌دهد. جنون آنی در یک لحظه اتفاق می‌افتد و تمام روحیات و خلقیات فرد را به‌صورت ناگهانی تغییر می‌دهد.
این هفته سراغ این قاتلان رفتیم و با مرور چند پرونده، به بررسی ابعاد حقوقی ــ کیفری جنایت‌های افراد مجنون پرداختیم.

مادرم نبود؛ شیطان بود

در پرونده‌ای هولناک، مرد مجنون بعد از قتل مادرش قصد داشت جسد او را داخل یخچال مخفی کند اما وقتی در اجرای نقشه‌اش شکست خورد، گریخت. این جنایت شامگاه سی‌ام بهمن سال ۱۳۹۸ حوالی خانی‌آباد تهران رخ داد. مقتول زنی حدود ۷۰ساله بود که جسدش در خانه‌اش و در داخل آشپزخانه افتاده بود. شواهد نشان می‌داد مقتول کمی آن طرف‌تر به قتل رسیده و قاتل جسد او را کشان‌کشان به نزدیکی یخچال برده و قصد داشته آن را داخل یخچال قرار دهد که موفق نشده بود.
نخستین فردی که با جسد مقتول روبه‌رو شده بود دختر او بود. وی می‌گفت که برادرش با مادرش زندگی می‌کرده اما حالا فراری شده و او دست به جنایت زده است. در ادامه تحقیقات مشخص شد که مظنون پرونده که ۴۷ساله است، از ۲۵سال قبل به مواد‌مخدر معتاد بوده و همین باعث شده بود که همسرش از او جدا شود. وی پس از جدایی از همسرش با مادرش زندگی می‌کرد اما در سال‌های اخیر اعتیاد شدیدی به شیشه پیدا کرده و از مدتی قبل به یکی از کمپ‌های ترک اعتیاد منتقل شده بود. او شش روز پیش از جنایت، از کمپ مرخص شده و به خانه مادرش برگشته بود اما پس از جنایت متواری شده بود. متهم پس از دستگیری در بازجویی‌ها به قتل مادرش اعتراف کرد اما در اعترافاتی عجیب گفت کسی را که کشته شیطان بود نه مادرش. وی مدعی شد مادرش را به شکل شیطان دیده و با ضربات مشت او را به قتل رسانده است. با بررسی سلامت روانی متهم توسط متخصصان، آنها اعلام کردند متهم هنگام ارتکاب جنایت جنون داشته و مسئول اعمالی که انجام داده نبوده است.

بعد از قتل، خوابیدم

در پرونده خانوادگی دیگر، پسر مجنون پدرش را به طرز دلخراشی کشت و بعد از قتل خوابید. چندی قبل زنی میانسال به پلیس گزارش داد شوهرش در خواب کشته شده است. او درخواست کمک کرد. زمانی که ماموران به خانه این زن رفتند جسد غرق در خون مرد را پیدا کردند. با انتقال جسد به پزشکی قانونی تحقیقات آغاز شد و همسر مقتول گفت قاتل پسرش آرش است. این زن گفت: من چکش را دست پسرم دیدم، او بعد از این‌که پدرش را کشت به رختخواب رفت و خوابید. پلیس بالای سر آرش حاضر شد و او را بیدار و بازداشت کرد. آرش به ماموران گفت: پدرم من را اذیت می‌کرد. او را کشتم و بعد خسته شدم و خوابیدم.مادر آرش به ماموران توضیح داد پسرش سال‌هاست از بیماری روانی رنج می‌برد و تحت نظر پزشک است. وقتی آرش به پزشکی قانونی معرفی شد متخصصان اعلام کردند وضعیت آرش قرمز است. او بیماری حاد روانی دارد و در زمان قتل دچار جنون بوده و قوه تمیز ندارد، به همین دلیل مرد جوان به بیمارستان روانی معرفی و در آنجا بستری شد.

مجنون جنجالی

یکی از پرونده‌های جنجالی قاتلان مجنون، مربوط به قتل پسر ۱۰ساله‌ای در یکی از محله‌های جنوب تهران است. مقتول که سپهر نام داشت دهمین روز شهریور سال ۹۴ از خانه خارج شد و دیگر بازنگشت. پس از آن جست‌وجو برای یافتن او آغاز و در نهایت مشخص شد مردی معتاد پس از قتل کودک ۱۰ساله سر او را بریده است. ۷۲ ساعت پس از این جنایت، متهم به قتل به نام اشکان در یکی از بوستان‌های جنوب شهر دستگیر شد و به قتل اعتراف کرد. آغاز بازجویی‌ها از اشکان تاحدودی تعادل روانی‌اش را زیر سؤال برد و بازپرس او را به پزشکی قانونی معرفی کرد. اعضای کمیسیون پنج‌نفره پزشکی قانونی ابتدا سلامت عقلی او را تأیید کردند اما در مرحله بعد نظر دادند متهم به بیماری روانی مبتلاست. بنابراین بازپرس جنایی قاتل را برای درمان به آسایشگاه روانی فرستاد. پرونده نیز به دادگاه کیفری استان تهران ارجاع شد اما خانواده سپهر به نظریه پزشکی قانونی اعتراض کردند و پرونده برای رفع نقص بار دیگر به دادسرای جنایی بازگشت. متهم ۳۵ساله در مراحل بازجویی گفت: «در خانه بودم که صدایی به من ‌گفت اشکان عجله کن، چاقو را از آشپزخانه بردار و به کوچه برو. چاقو را برداشتم و به کوچه رفتم. پسربچه‌ای را دیدم که او را پیش از این در رؤیاهایم دیده بودم. او شبیه بچگی‌های خودم بود. دیگر چیزی نفهمیدم و فقط یادم می‌آید شب در پارک خوابیدم و بعد مردی در خیابان مرا صدا زد و وقتی برگشتم به دستانم دستبند زد.» او همچنین درباره زندگی خود گفت: «۱۲‌سال قبل، از غرب کشور به تهران آمدیم و همراه مادرم که اکنون ۹۰‌سال دارد در خیابان وحدت اسلامی ساکن شدیم. سال ۸۲ با مدرک دیپلم در بانک استخدام شدم اما بعد از پنج سال وقتی برادرم مرا به کراک معتاد کرد، اخراج شدم. برادر و خواهرانم همه تحصیلکرده و مدیر هستند اما من معتاد به مرفین هستم.»
پس از چند بار بررسی سلامت روانی متهم، سرانجام پزشکان تایید کردند او مجنون است و در زمان قتل از خود اراده‌ای نداشته و باید در بیمارستان بستری شود.

قاتلانی که قصاص نمی‌شوند

محمد غمخوار - کارشناس‌ارشد حقوق جزا

مجازات جرم قتل عمدی در قانون مجازات اسلامی ایران پس از اثبات در دادگاه کیفری یک و براساس تقاضای اولیای‌دم مقتول؛ علی‌الاصول، قصاص نفس است یعنی قاتل، قصاص می‌شود. البته از نظر قانونی قتل عمد زمانی محقق می‌شود که قاتل هم قصد فعل و هم نتیجه را داشته باشد. حال در برخی موارد هر چند ارکان جرم قتل و شرایط تحقق آن وجود دارد اما قاتل قصاص نمی‌شود. شرایط و موانع قانونی مسئولیت کیفری که موجب عدم قصاص قاتل مرتکب قتل عمد می‌شود بر اساس منابع شرعی و قانونی، تعریف شده‌ است. یکی از مواردی که باعث می‌شود فرد قصاص نشود، مجنون بودن قاتل در زمان ارتکاب جرم است. قانون‌گذار در قانون مجازات اسلامی یک ملاک برای تشخیص مجنون ارائه کرده است. در ماده۱۴۹ آمده است «هرگاه مرتکب در زمان ارتکاب جرم دچار اختلال روانی بوده به‌نحوی که فاقد اراده یا قوه تمییز باشد مجنون محسوب می‌شود.» پس وجود اختلال روانی به حدی که فرد اراده یا عقل خود را از دست بدهد، ملاک مجنون بودن افراد است.
در رابطه با مسئولیت کیفری مجرم مجنون، شرایط مانند فرد نابالغ است و اگر مرتکب جرمی مانند قتل شود، مجازات نمی‌شود. در حالی‌که فرد مجنون که اراده یا قوه عقل برای رفتارهای خود ندارد نباید مجازات شود اما اگر حالات و رفتار وی خطرناک بوده و آزاد بودنش باعث اخلال در امنیت و نظم جامعه باشد، در این حالت نباید او را در جامعه رها کرد و بر اساس قانون تا زمان بهبودی یا رفع حالت خطرناک در مراکز و بیمارستان‌های روانی مشخصی نگهداری و تحت مراقبت خواهد بود. نکته دیگری که باید به آن توجه داشت، تفاوت بین مجنون ادواری و دائمی است.
جنون دائمی در واقع وضعیت یا بیماری است که فرد دائما به آن دچار است. جنون ادواری نیز وضعیت با بیماری است که گاهی فرد در دوران صحت و عاقلانه رفتار می‌کند و گاهی دچار جنون است.
کسی که جنون دائمی دارد، شرایطش مانند مواردی است که در بالا به آن اشاره شد. حال اگر فرد مبتلا به جنون ادواری مرتکب قتل شود برای رفع مسئولیت و مجازات نشدن؛ باید ثابت شود در حالت جنون مرتکب جرم باشد نه در حالت سلامت عقل. حال اگر فرد مجنونی مرتکب قتل شد، چه کسی باید دیه مقتول را پرداخت کند؟ جنایاتی که محجور اعم از صغیر و مجنون انجام می‌دهد، حتی اگر عمد یا شبه‌عمد باشد، خطای محض محسوب می‌شود و به این ترتیب پرداخت دیه به‌عهده فرد عاقله قرار می‌گیرد. این حکم براساس بند ب از ماده ۲۹۲ قانون مجازات اسلامی است که بیان داشته: «جنایت در موارد زیر خطای محض محسوب می‌شود:… (ب) به وسیله صغیر و مجنون ارتکاب یابد.»