طرح توسعه (و تخریب بافت تاریخی شیراز) گرچه همزمان با اجرای طرح توسعه و تخریب بافت تاریخی مشهد اجرا و نخستین حمله‌ها به آن نیز تقریبا از همان زمان شروع شد اما دو عامل مهمِ نداشتن طرح و برنامه مشخص و کامل و جامع؛ مانند طرح نوسازی اطراف حرم مطهر رضوی در مشهد و یک‌دست نبودن مدیریت این حرکت باعث شد به‌سرعت نمونه خراسانی خود پیش نرود و در طول عمر تقریبا ۲۰ساله خود با نوسانات زیادی همراه شود.
نوساناتی که حتی تکان‌های کمتر از یک ریشتر آن هم نوعی ضربه‌زدن به هویت شهر شیراز است که همگان آن را علاوه بر دو حرم شاهچراغ(ع) و میرعلاالدین حسین(ع) به معماری و بافت تاریخی آن می‌شناسند. بافتی تاریخی که بزرگ‌ترین مجموعه خانه‌های ثبتی کشور یعنی بیش از ۲۰۰خانه ثبت‌ملی‌شده در آن قرار گرفته است.
خطاب به رئیس‌جمهور
نخبگان و فعالان فرهنگی برای رساندن سریع صدای خود درباره لزوم توقف هرگونه اقدام تخریبی در بافت تاریخی شیراز به مسوولان، بهترین و سریعترین راه‌حل را نوشتن نامه‌ای سرگشاده خطاب به نفر نخست اجرایی کشور یعنی رئیس‌جمهور دیدند. در نامه آنها تاکیدشده که هرگونه تصمیم‌گیری درباره این بافت ارزشمند تاریخی-فرهنگی-معنوی به دلیل آن‌که ارزشی‌ملی و بین‌المللی دارد باید با مشارکت عموم دلسوزان و متخصصان و همچنین با نظارت دستگاه‌های مسوول در سطح‌ملی و نه‌تنها در سطح شهر شیراز یا استان فارس صورت گیرد.
نویسندگان این نامه که در بین آنها نام تعداد زیادی از فعالان مدنی شهرهای شیراز، تهران و مشهد دیده می‌شود در بخشی از نامه، گریزی به اجرای طرحی مشابه در مشهد زده و خطاب به رئیس‌جمهور آورده‌اند: «حضرتعالی براین نکته استحضار داشته و واقفید که خطاهای تصمیم‌گیران و متولیان ملی و محلی در طول سه‌دهه گذشته چه بر سر بافت پیرامون حرم‌مطهر رضوی آورد و چگونه باعث شد جریان اصیل زیارت جای خود را به جریان سوداگری زمین و تراکم فروشی بدهد. همچنین در چند سال گذشته در جریان تلاش‌های علمی و مجاهدت‌های مدیریتی شکل‌گرفته به‌منظور تغییر رویکرد قبلی و تدوین طرح جدید بافت حرم‌رضوی هستید. حالا در شیراز۱۴۰۰ از بافت پیرامونی حرم مطهر حضرت احمدبن‌موسی(ع) و حضرت سیدعلاءالدین‌حسین(ع) همان صدایی برخاسته که از مشهد۱۳۸۷ به گوش می‌رسید؛ طرحی که عرصه‌ای فراخ و وسیع در مرکز بافت مذهبی-تاریخی شهر را به بهانه ایجاد صحن و حیاط‌مرکزی هدف گرفته است و در واقع قرار است جلوخان مجتمع‌های تجاری فازاول طرحی باشد که در تمام این سال‌ها به سبب تعارض با زمینه فرهنگی نتوانسته‌اند رونقی بیابند و مایه سرشکستگی طرفداران توسعه بولدوزری و فرمایشی در شیراز بوده‌اند. واضح است که این طرح به قیمت نفی حیات مردم و متضمن تخریب آثار فراوان فرهنگی-تاریخی ثبتی ارزشمندبوده و میدانی گسترده ایجاد می‌کند که داشته‌های هویتی-میراثی مجاورت آن مضاجع شریف را می‌تراشد و همچون فازاول این طرح در دو دهه اخیر شیراز(که‌جز تجاری‌سازی هدف دیگری نداشت)اکنون نیز حاصلی جز مخدوش و قربانی‌کردن امر زیارت و مجاورت درپی نخواهد داشت.»
دوستداران میراث‌فرهنگی و اساتید دانشگاه پس از این توضیحات درخواست اصلی خود را مطرح‌کرده و به‌عنوان جامعه تخصصی، دانشگاهی و دغدغه‌مندان این عرصه از رئیس‌جمهور این‌گونه درخواست یاری کرده‌اند: «از جنابعالی تقاضا داریم با دستور توقف فوری این طرح، فرصت تأمل، چاره‌اندیشی و گفت‌وگو با همگی ذی‌نفعان و ذی‌نفوذان محلی و ملی و خصوصا متخصصان متعهد و دلسوز را فراهم کنید تا طرحی شایسته سنت زیارت و بایسته فرهنگ و هنر ایرانیان دوستدار اهل‌بیت(ع) رقم‌خورده و مایه عزت و آبروی نظام اسلامی شود.»
مدد خواستن نخبگان از رهبری
نکته قابل‌توجه درباره این نامه که رونوشتی از آن هم به دفتر مقام معظم رهبری به‌منظور اطلاع ایشان از شرایط خاص بافت تاریخی شیراز ارسال‌شده، فهرست امضاکنندگان آن است؛ فهرستی که در آن نام افرادی چون دکتر بلخاری؛ رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی کشور، حجت‌الاسلام حسین‌زاده‌بحرینی و حجت الاسلام پژمانفر؛ نمایندگان مشهد در مجلس شورای‌اسلامی، سیدمحمد بهشتی؛ رئیس اسبق سازمان میراث‌فرهنگی کشور، دکتر گیتی اعتماد، پیشکسوت شهرسازی ایران، دکتر سیاوش صابری کاخکی؛ مدیرکل سابق دفتر بناها، بافت و محوطه‌های تاریخی سازمان میراث‌فرهنگی، دکتر محمد بهرام‌زاده؛ معاون پژوهشی بنیاد ایرانشناسی، حجت‌الاسلام مجتبی الهی‌خراسانی؛ رئیس میز توسعه و توانمندنسازی علوم اسلامی قم، دکتر حمیده چوبک؛ مدرس برجسته معماری و شهرسازی، جلیل گلشن؛ رئیس سابق پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و دکتر علی سلطانی؛ عضو هیات‌علمی دانشگاه شیراز قرارگرفته تا نشان دهد موضوع ضرورت حفظ بافت تاریخی شیراز برای تمام طیف‌های فرهنگی، سیاسی کشور مهم است و همه دراین‌باره یک نظر دارند.
واقعیت تخریب بافت تاریخی شیراز
اما واقعیت تخریب بافت تاریخی شهر شیراز چیست که این‌گونه دوستداران فرهنگ و تاریخ ایران را به تکاپو انداخته است؟ دراین‌باره دکتر محسن اکبرزاده یکی از امضاکنندگان شیرازی نامه به رئیس‌جمهور به ما می‌گوید: در طرح تفصیلی قدیم شیراز بر ضرورت توسعه حرم‌های مقدس شیراز اشاره شده اما هیچ راهکاری ارائه نشده بود. پس از آغاز تصویب طرح نوسازی اطراف حرم مطهر رضوی یا همان تاش الگویی برای اجرا در شیراز به‌دست آمد و به این ترتیب پروژه بین‌الحرمین شیراز نیز آغاز شد؛ البته در شیراز برخلاف مشهد (که زائران زیادی از داخل و خارج کشور دارد) تقاضا برای ایجاد هتل و بناهای اقامتی بسیار کم بود و در نتیجه با توجه به درخواست تولیت‌های وقت هر دو حرم برای اجرایی‌شدن پروژه، این حرکت به سمت تجاری‌سازی و ایجاد مسیر تجاری منحرف شد.
این دکتر معماری‌اسلامی می‌افزاید: درحال‌حاضر در پروژه بین‌الحرمین شیراز، مسیر زیارتی شاهچراغ به آستانه سیدعلاءالدین‌حسین(ع)، مسیری تجاری تعریف‌شده که زائران را از صراط مستقیم حرم به سوی بازار مکاره اجناس وارداتی منحرف می‌کند. هیچ عقل‌سلیمی نافی تجارت و سودآوری نیست اما در شهری اسلامی که تکامل روحی بر تکامل دنیوی اولویت دارد، جابه‌جایی این اولویت، نشانه عدول از مفهوم شهر اسلامی و معارف حقه اسلام است یا بی مبالاتی.
اکبرزاده در توضیح روند اجرایی این طرح هم این‌گونه می‌گوید: سال۷۴ شهرداری شیراز اقدام به خرید املاک(مغازه، منزل و...) در این منطقه و سپس تخریب آنها کرد. تولیت‌ها هم املاک خود را در این محدوده در اختیار شهرداری قرار دادند. ابتدا طی چند سال راهی بین دو حرم ایجاد شد که این دو بنای مذهبی را به هم مرتبط می‌کرد اما این ظاهر کار بود زیرا راه ایجادشده از نظر شهرسازی هیچ‌کدام از چارچوب‌های یک خیابان را نداشت و به‌طور مشخص براساس تخریب بناها ایجادشده و شکل دندان‌موشی در یک طرف داشت. اندکی بعد اصل پروژه به اجرا گذاشته شد و پروژه‌های تجاری یکی‌یکی قدبرافراشت که البته سودی نداشت و پاسخ به اعتراضات فقط این بود که اگر فردی می‌خواهد با خودرو این فاصله بین حرم‌ها را طی کند از زیرگذر ایجادشده، استفاده کند(که متاسفانه هیچ استانداری از منظر ارتفاعی ندارد) و اگر می‌خواهد پیاده طی کند از بین بازارها و پاساژهای نوین عبور کند؛ البته راه‌های قدیمی‌تر در جبهه شمالی و شرقی دو حرم باقی ماند و مردم هم به هر دلیل از این طرح و مجتمع‌های تجاری آن استقبال نکرده و از مسیرهای قدیمی داخل بافت تاریخی استفاده می‌کردند یا سواره از میدان آستانه یا همان سیدعلاءالدین‌حسین(ع) طی پنج‌دقیقه با ماشین به میدان شاهچراغ می‌رسیدند.
اکبرزاده ادامه می‌دهد: پس از این دوران، ماجرا وارد فاز دیگری شد و تصمیم‌گیرندگان و مجریان طرح بر آن شدند از طریق تسلط بر راه‌های قدیمی موجود در جبهه شمالی و شرقی دو حرم از طریق تخریب بافت آن مناطق، شرایط را به‌گونه‌ای رقم بزنند که مردم وادار به حضور در فضاهای تجاری ساخته‌شده کنونی و آینده شوند.
طرحی که از اساس غیرقانونی بود
اکبرزاده به ما می‌گوید: بد نیست این را هم بدانید که آنچه می‌خواهد در روزهای آینده در محدوده بافت تاریخی مرکزی شیراز انجام شود، برخلاف آنچه در سال‌های گذشته در مشهد انجام شد، هیچ طرح و مصوبه ملی ندارد و حتی به‌تازگی وزیر راه و شهرسازی در نامه‌ای خطاب به استاندار فارس خواسته تا طرح تفضیلی پیرامون حرم مطهر حضرت شاهچراغ(ع) را در اولین جلسه کمیته ماده۵ استان مصوب‌کرده و برای تصویب به شورای‌عالی معماری و شهرسازی کشور ارسال کند. این به‌آن معنی است که هرچه تاکنون در جریان پروژه بین‌الحرمین شیراز از ابتدا تاکنون صورت‌گرفته هیچ پشتوانه قانونی نداشته و خلاف قانون بوده است.
مخالفت صریح مقام معظم رهبری
اکبرزاده، معمار اسلامی و فعال‌میراثی شیراز با اشاره به اینکه هنگام سفر سال۱۳۸۷ رهبر معظم انقلاب به شیراز ایشان با دیدن شرایط ایجادشده دستور توقف پروژه را دادند، تاکید می‌کند: پس از مخالفت مقام معظم رهبری با این اقدام و دستور ایشان مبنی بر توقف طرح، استانداری از فردای آن روز جلوی اجرای کار را گرفت اما با گذشت مدتی از این سفر و برخی تغییرات در عرصه مدیریتی استان و حرمین شیراز بار دیگر ابتدا شبانه و سپس علنی ساخت‌وسازها ادامه پیدا کرد تا اینکه سال۹۶ بار دیگر این‌بار مدیران سازمان میراث‌فرهنگی وقت به مخالفت برخاسته و جلوی ادامه کار را گرفتند.
اکنون اما باتوجه به تغییرات ایجادشده در حوزه کلان مدیریت کشور، افرادی که منافع خود را در اجرای این پروژه می‌دانند، دگرباره در صدد اجرای آن برآمده‌اند و حتی با توجه به اظهارنظر وزیر میراث‌فرهنگی درباره امکان بازنگری در میراثی‌بودن ۲۰۰خانه ثبت‌ملی این محدوده، قصد تخریب حدود ۶۰بنا از این مجموعه را طی هفته آینده دارند.
رضا سلیمان نوری - ایران / روزنامه جام جم
سید رضا صدرالحسینی در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح کرد
دانشیار حقوق بینالملل دانشگاه تهران در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح کرد
یک پژوهشگر روابط بینالملل در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح کرد
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
در گفت‌وگو با امین شفیعی، دبیر جشنواره «امضای کری تضمین است» بررسی شد
