افتتاح سد ایلیسو در ترکیه چه تاثیراتی بر اقتصاد ایران خواهد گذاشت؟

سد ایلیسو روی رودخانه دجله افتتاح شده که از کشورهای سوریه و عراق می‌گذرد و بخشی از آن به ایران نیز می‌رسد.

ترکیه اعلام کرده سد ایلیسو با هدف تولید برق افتتاح شده اما ذخیره‌سازی آب نیز انجام خواهد شد. این سد نوزدهمین سدی است که روی رودخانه دجله و فرات توسط ترکیه ساخته شده است.

سد ایلیسو قرار است ۱۲۰۰ مگاوات برق تولید کند. از این رو جام‌جم به بررسی آسیب‌های احتمالی اقتصادی افتتاح سد ایلیسو ترکیه برای ایران پرداخته است.

سد ایلیسو، گنجایش ۴۳ میلیارد متر مکعب آب را دارد و پس از سد «آتاتُرک»، دومین سد بزرگ ترکیه محسوب می‌شود. آن‌گونه که مقامات ترکیه‌ای اعلام کرده‌اند، هدف از احداث این سد، تولید برق، کنترل سیل و ذخیره آب است.

این اقدام ترکیه، دست‌کم برای دو کشورِ دیگر در منطقه بحران ایجاد خواهد کرد: عراق و ایران. «دجله»، در کنار «فرات»، یکی از دو رودخانه اصلی است که آب مورد نیاز برای مصارف شُرب و کشاورزی را در مرکز و جنوب عراق تامین می‌کند و حالا با این اقدام ترکیه، میزان آبی که شهروندان عراقی در دسترس دارند، به شدت کاهش پیدا می‌کند. در مورد ایران هم تاثیر، غیرمستقیم خواهد بود: با خشک‌شدنِ زمین‌ها در عراق، ریزگردهایی که با باد پخش می‌شود، غرب و مرکزِ ایران را فرامی‌گیرد که علاوه بر مضرات زیست محیطی اقتصاد کشاورزی را نیز در معرض خطر قرار می‌دهد.

ترکیه به دنبال اقتصاد کشاورزی

ترکیه یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان محصولات کشاورزی در جهان است و بخش کشاورزی، یکی از بخش‌های قدرتمند در اقتصاد این کشور است.

ترک‌ها به دنبال تصاحب بازارهای منطقه‌ای در بخش کشاورزی هستند تا بتوانند حکمرانی خود را در این زمینه تقویت کنند اما به نظر می‌رسد به دلیل مشکلات سیاسی ترک‌ها با روس‌ها نتوانند به هدف مورد نظر خود برسند. هرچند در طول سال‌های گذشته تلاش زیادی کرده‌اند.

ترکیه چند قطب صنعتی خود را تقویت کرده که شامل لوازم خانگی، خودروسازی، کشاورزی، نساجی و قطعه‌سازی است که به گفته کارشناسان اقتصادی؛ ترکیه روی بخش کشاورزی حساب ویژه‌ای باز کرده و به همین دلیل است که اقدام به سدسازی می‌کند.

از سوی دیگر باید توجه داشت که کارشناسان محیط‌زیستی می‌گویند غرب آسیا در معرض خشکسالی قرار دارد و کشوری که بیشترین ذخیره آب را داشته باشد می‌تواند قدرت خود را به رخ بکشد.

تبعات سد ایلیسو برای ایران

ابراهیم فراهانی، کارشناس مسائل اوراسیا گفت: باید بدانیم که ایران همچنان در مورد سد ایلیسو واکنش جدی نداشته است؛ این بی‌عملی می‌تواند باعث شود که برای ما مشکلات بسیاری به وجود بیاید.

ترکیه درباره آب‌هایی که از این کشور سرچشمه می‌گیرد، طرح‌هایی دارد؛ به خصوص دجله در سوریه و فرات در عراق که دجله در آخر به هورالعظیم می‌رسد.

وی افزود: این کشور چند سال قبل با طرح «گاپ» برای جمع‌آوری آب‌ها و استفاده از نیروی آب با زدن سد برای تولید انرژی پاک برق اقدام کرده است و بعد از تحولاتی که منجر به تضعیف دو دولت عراق و سوریه شد، ترکیه از این فرصت استفاده کرد و پیرو نبود دولت مرکزی قوی در بغداد و دمشق، توانست حقآبه این کشور‌ها را کم کرده و سوء‌استفاده کند.

این کارشناس مسائل اوراسیا با اشاره به برخی اظهارات رئیس جمهور ترکیه تصریح کرد: در چند سال گذشته، اردوغان این نکته را متذکر شده که اگر شما نفت دارید، من هم آب دارم و وقتی شما نفت خود را صادر می‌کنید و پول می‌گیرید، شما هم باید برای دریافت حقآبه خود پول پرداخت‌کنید.

از سوی دیگر تابستان ۹۷ مطلبی از مجید دکامین، دکتری اکولوژی گیاهان زراعی در مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری با عنوان آسیب‌ها و هشدارهای افتتاح سد ایلیسو منتشر شد. بر اساس این گزارش، آبگیری سد ایلیسو در ترکیه و کاهش جریان آب ورودی به عراق دیدن نوک کوه یخ است. سدی که بر ورودی حوضه رودخانه دجله در چهار کشور ترکیه، سوریه، عراق و ایران زده شده و رگ‌های حیات تمدن بین‌النهرین را سد کرده است. سدی که پس از آبگیری، آورد ۲۱ میلیارد مترمکعب متوسط سالیانه رودخانه دجله برای عراق را محدود می‌کند و مستقیما بر ۱۵ استان این کشور از جمله موصل و بغداد به‌صورت مستقیم تأثیر می‌گذارد.

باید شکایت کنیم

جمال محمد ولی‌سامانی، مدیر گروه مطالعات آب مرکز پژوهش‌های مجلس با اشاره به این‌که این سد یکی از مجموعه پروژه‌های ترکیه موسوم به گاپ است، می‌گوید با اجرای کامل این طرح در کنار طرح‌های دیگر از جمله سد بزرگ آتاترک که می‌تواند کاملا حجم رود فرات را در اختیار گیرد، ترکیه عملا کنترل آب‌های بالادست منطقه‌ای را در اختیار می‌گیرد و می‌تواند با توجه به شرایط خشکسالی یا ترسالی از این اهرم به منظور اهداف سیاسی خود استفاده کند.

بر اساس پیش‌بینی‌ها حداقل ۵۰درصد «آورد» رود دجله تحت کنترل این سد کاهش می‌یابد. در واقع هرچه در این سال‌ها عراق و ایران تلاش کردند به نتیجه نرسید و در حال حاضر افق تاریکی از این جهت وجود دارد.

مدیر گروه مطالعات آب مرکز پژوهش‌های مجلس در پاسخ به سوالی مبنی بر وضعیت فعلی رود دجله گفت: با توجه به این‌که در خود کردستان عراق هم سدهای متعددی بر روی دجله ساخته شده است، در این سال‌ها حجم آب این رود کاهش جدی داشته و با وجود سد جدید ترکیه قطعا پایتخت این کشور هم دچار مشکل می‌شود. ولی‌سامانی با اشاره به تبعات احتمالی ساخت این سد برای ایران گفت: در گذشته هم که این سد وجود نداشت، خروجی بسیار کمی به هورالعظیم در ایران وارد می‌شد و عملا فقط ایران سهم ناچیز خود را به تالاب می‌ریخت و در این سال‌ها بخش‌های عمده‌ای از تالاب هورالعظیم در عراق خشک شده است. با احداث سد جدید ترکیه، احتمال خشکی بیشتر این تالاب و افزایش گرد و غبار و ریزگردها در استان‌های مرزی ما وجود دارد.

این کارشناس ادامه داد: از همین جهت پیش‌بینی می‌کنم با توجه به حجم ۷-۶میلیارد متر مکعبی آب‌های مرزی ایران، در آینده‌ای نزدیک، فشار عراق به ایران برای استفاده از این آب‌ها افزایش پیدا کند.

ولی‌سامانی با تأکید بر این‌که در سال‌های گذشته در کشورمان برای فعالسازی دیپلماسی آب، اقداماتی جدی انجام نشده، ادامه داد: همچنین باید با تشکیل کارگروهی متشکل از وزارت خارجه، وزارت نیرو، سازمان محیط‌زیست و با حمایت شورای عالی آب شکایت‌های زیست محیطی خود را از جمله مشکل ریزگردها که در عراق و ایران نمود جدی پیدا کرده، به مجامع بین‌المللی ارسال کنیم. علی‌رغم اقدامات و تلاش‌هایی که در این سال‌ها توسط ایران و عراق به منظور جلوگیری از ساخت سد ایلیسو انجام گرفت ولی در نهایت این سد ساخته شد و دلیل آن نبود یک توافق بین‌المللی لازم‌الاجرا در منطقه به منظور بهره‌مندی عادلانه از آب است.

زیان اقتصادی ریزگردها

سوریه و عراق دو کشوری بودند که در طول یک دهه گذشته درگیر جنگ شدند و بسیاری از زیرساخت‌های خود را از دست دادند. تجارت این دو کشور در این مدت به خطر افتاد و اکنون که قرار بود روی آرامش ببیند ترکیه با احداث سد مانع این موضوع خواهد شد. به این صورت که پس از پایان جنگ در کشور و نابودی گروه تروریستی داعش، دو کشور به فکر افزایش سهم تجارت غیرنفتی خود افتادند که اغلب در حوزه کشاورزی است.

عراق و سوریه در نظر داشتند با توسعه محصولات کشاورزی به درآمدهای ارزی خود بیفزایند که به نظر می‌رسد ترکیه مانع این کار شده است. از سوی دیگر کشاورزی در ایران همچنان سنتی انجام می‌شود و همین موضوع باعث خواهد شد تا در ظاهر صادرات محصولات کشاورزی ایران افزایش یابد اما بحران کم ‌آبی تشدید شود.

منبع اصلی تامین آب هورالعظیم، تالاب مشترک ایران و عراق از دجله و فرات است و در صورت کم‌شدن ورودی تبعات محیط‌زیستی شدیدی از جمله بروز پدیده ریزگردها برای کشور ما در پی داشته و در استان‌های غربی ما جدا از سلامت روی بخش‌های مختلف اقتصادی از جمله کشاورزی تاثیر خواهد گذاشت. از عمده‌ترین آثار پدیده ریزگردها می‌تواند تعطیلات مکرر مدارس، تعطیلی فرودگاه‌ها، صنایع، آسیب به منابع آب، منابع انرژی، ارتباطات از راه دور، خطوط برق، افزایش شیوع بیماری‌های ریوی، چشم، پوست و تنفسی، تخریب اراضی کشاورزی و تاثیر آن بر عملکرد محصولات کشاورزی، چمنزارها و جنگل‌ها، به ویژه در مناطق جنگلی زاگرس و کاهش تولیدات کشاورزی، دام و زنبورداری باشد.

برآوردها نشان می‌دهد اثرات سوء ریزگردها بر کشاورزی کشورهای ایران و عراق حدود ۲۰۰۰ میلیون دلار است. در کشور ما ۱۰۴۴میلیون دلار و در کشور عراق ۱۴۰۴ میلیون دلار خسارت وارد کرده، در واقع سالی یک میلیارد دلار به بخش کشاورزی به ما خسارت وارد می‌کند که اگر این ارقام به‌روزرسانی شود به حدود ۱.۶میلیارد دلار در سال می‌رسد.

محمدحسین علی اکبری - اقتصاد / روزنامه جام جم