این صنعت اما در طول این چهار قرن فراز و نشیبهای زیادی را طی کرده و وسعت و سرعت پیشرفت آن، بهخصوص در قرن اخیر نیازی به اثبات ندارد. بااینحال صنعت چاپ در ساختار اقتصادی-فرهنگی امروز کشور، تعریفهای جدید و سازوکارهای خاص خود را پیداکرده و پیچ و مهرهها و چرخدندههای تودرتوی آن نیازمند بررسیهای دقیقتری است. در سلسله مطالب پیش رو، هر بار به یکی از این چرخدندهها و بازشناسی آسیبهای آن خواهیم پرداخت.
آیا صنعت نشر بدون یارانه قابلتصور است؟در میان فعالان بخشهای اصلی صنعت نشر ازجمله ناشران و کتابفروشان و مدیران، کمتر کسی را پیدا میکنید که بیدرنگ به این سؤال پاسخ مثبت دهد.
اساسا صنایع فرهنگی در همه جای دنیا بدون حمایتهای مستقیم و غیرمستقیم دولتی که میتواند اشکال بسیار متنوعیتری نسبت به یارانه داشته باشد، سر پا نمیمانند. حتی برخی رویکردهای رادیکال معتقد به اقتصاد بازار هم در موردنیاز صنعت نشر به یارانه و حمایتهای نقدی دولتی تردیدی به خود راه نمیدهند اما در مورد میزان، شکل و هدف تزریق این یارانهها با سایرین اختلاف میکنند.
طبق آمار اعلامی از سوی نیکنام حسینیپور، مدیرعامل موسسه خانهکتاب به مناسبت ۴۰سالگی انقلاب اسلامی، تعداد کل ناشران کشور به حدود ۱۵هزار ناشر میرسد اما روند افزایش تعداد ناشران بیشتر میتواند گویای توسعه صنعت نشر و نیاز قهری آن به تغییر شکل تزریق یارانهها باشد. اگر به یک دهه قبل برگردیم وابستگی ناشران به یارانه را بیشتر خواهیم دید و از همین زمان است که با افزایش قابلتوجه ناشران، انتقادها نسبت به غیرهدفمند بودن یارانهها و آسیبزاییشان در افزودن ناشرانی که بهقصد دریافت یارانه به شکلی غیرحرفهای به ناوگان صنعت نشر آویزان شدهاند، بالا میگیرد. نکته قابلتوجه اینکه یارانه، بهرغم ذات اقتصادیاش در صنایع فرهنگی، فرهنگ مخصوص به خود را هم به همراه میآورد و عمده انتقادات ناشران هم همین سمتوسو را دارد.
سود در تولید
افزایش یارانهها یا تزریق غیر هدفمند آنها عملا سود ناشران را در تولید تضمین میکند و آنان از محک زدن خود در بازار استقلال پیدا میکنند. این اتفاق باعث میشود ارتباط ناشران با خریداران کتاب کاهش یابد و فروش کتابها، صوری شود.
سلب انگیزه رقابتی در میان ناشران
اگر خرید کتاب توسط مصرفکنندگان، یکی از معیارهای برتری ناشران نسبت به هم نباشد، آنها انگیزه رقابت را میان خود از دست میدهند و این مساله در درازمدت به افت کیفیت آثار میانجامد. بااینحال باید توجه داشت صرف بازار هم تنها معیار رقابت نیست چنانکه امروزه در کشورهای پیشرفته، تبلیغات گسترده و حرفهای جای میل طبیعی بازار را گرفته و پرفروش شدن برخی آثار میتواند نه محصول میل طبیعی خوانندگان یا قدرت اثر بلکه زاده تبلیغات حرفهای باشد.
هدر رفت منابع عمومی
ازآنجاکه یارانهها از بودجه دولتی به صنعت نشر تزریق میشود، بهینهسازی آنها در اسرع وقت سهم بهسزایی در جلوگیری از حیفومیل بیتالمال دارد. طبق اعلام مدیرعامل موسسه خانهکتاب، فقط ۳۰درصد ناشران بیشتر از ۱۰سال فعالیت مستمر داشتهاند و بیشتر آنها کمتر از یک سال عمر کردهاند. یکی از علل این اتفاق میتواند وسوسه دریافت یارانهها بوده باشد چنانکه در مطبوعات نیز چنین آسیبی وجود دارد.
مجلس چقدر در آمادهسازی زیرساختهای نرمافزاری فعال بوده است؟
آخرین مطالعات در قوه مقننه کشور یعنی محل آمادهسازی زیرساختهای قانونی، درباره یارانهها در صنعت نشر براساس منابع موجود در سایت مرکز پژوهشهای مجلس به سال ۸۶ بازمیگردد. در این گزارش با عنوان «بررسی امکان ساماندهی یارانههای بخش نشر» ابتدا به تعریف یارانهها پرداخته شده و سپس بخشهای مختلفی که یارانه به آنها تزریق میشوند نام برده و میزان یارانهها در آن سال را ذکر کرده است.
طبق این پژوهش در سال ۸۶ یارانهها در بخشهای کاغذ ارزان، خرید کتاب توسط وزارت فرهنگ، توزیع بنکتاب میان گروههای مختلف خریداران کتاب، وامهای کمبهره و معافیتها مالیاتی اشاره شده که مجموعا عددی معادل با ۶۸۰ میلیون ریال را به خود اختصاص میداده است. این درحالی است که به تصریح این پژوهش، خرید کتاب توسط وزارت فرهنگ همواره مورد اعتراض ناشران بوده است، توزیع بنکتاب میان اقشار مختلف متوازن نبوده و گروههای هدف به درستی انتخاب نمیشوند و سیاستهای اعطای وامهای کمبهره با موفقیت همراه نبوده است.
مشکلات امروز برخاسته از بهینه نبودن پرداخت یارانهها به صنعت نشر نشان میدهد هیچ تغییر ساختاری در این شکل از پرداخت رخ نداده و مشکلات اصلی همچنان به قوت خود باقی است و حتی شدیدتر هم شده. نویسندگان این پژوهش آسیبهای ناشی از تزریق نادرست یارانهها به صنعت نشر را در این عناوین دستهبندی کردهاند: انحراف در تخصیص منابع، افزایش تعداد ناشران کوچک، افزایش کتابهای بیمحتوا، پیدایش انحصار.
پیشنهاد شورای عالی اقتصاد وقت برای حل مشکلات برآمده از تزریق غلط یارانه به صنعت نشر، جایگزین کردن پرداخت نقدی یارانه کاغذ بهجای پرداخت غیرنقدی بوده که آییننامه مصوب ۱۸ آبان ۱۳۸۸ مجلس نشان میدهد این پیشنهاد ترتیب اثر داده نشده است. در سال اخیر و پس از بحران دو ساله کاغذ، دولت اقدام به فروش کاغذ دولتی به ناشران کرده که تبعات خود را در واردات کاغذ و کارخانههای تولید کاغذ داخلی هم گذاشته است. در واقع بحران اخیر کاغذ و نام بردن از افرادی تحت عنوان «سلطان کاغذ» نشان میدهد این شاخه مهم از صنعت نشر همچنان بیمار است و دولتهای مختلف به راهکاری موثر برای حل آن نرسیدهاند.
فعال نبودن سهچهارم ناشران، چه ارتباطی با یارانهها دارد؟
نگاهی به این اعداد و ارقام بیندازید که مربوط به آمار ارائهشده تا پایان سال۹۷ هستند. سؤال این است که چه عواملی باعث میشود از میان بیش از ۱۵هزار ناشر موجود در کل کشور،فقط نزدیک به یکچهارم آنها فعال باشند؟ آیا این ناشران غیرفعال هم از یارانه بخشهای مختلف صنعت نشر ازجمله کاغذ استفاده میکنند؟ چه مقدار از این معضل را باید محصول یارانههای غیرهدفمند در این صنعت دانست؟ با چه راهکارهایی میتوان صنعت نشر را چابک کرد و ناشران غیرفعال را به حداقل رساند؟ منابع ذخیرهشده در این بخش چقدر میتوانند به توانمندسازی بنیه صنعت نشر در سایر بخشها نظیر نوسازی ماشینهای فرسوده چاپ که معضلات مهم روز این صنعت است، کمک کنند؟
آیا پژوهشهای دانشگاهی التفاتی به صنعت نشر دارند؟
اگر سری به پایگاههای اینترنتی جستوجو در مقالات و پایاننامههای دانشگاهی مانند ایرانداک بزنید به سرعت متوجه خواهید شد که صنعت نشر، به عنوان بزرگترین صنعت فرهنگی کشور با ارزشی بیش از ۴۰۰۰ میلیارد تومان در سال ۹۸ و چند ۱۰ هزار افراد شاغل به صورت مستقیم و غیرمستقیم، مورد توجه محافل دانشگاهی و اساتید و دانشجویان خصوصا در رشتههای مدیریتی نبوده است. کل عناوین مرتبط با صنعت نشر که با رویکرد ساختاری به آن اندیشیده و پژوهش کرده باشند، به زحمت به ۲۰ عنوان میرسد و غالب آنها در دایرههای محدود استانی صورت پذیرفتهاند. عدم مشارکت محافل دانشگاهی در مسائل مربوط به صنعت نشر و تحرک پیوسته آنها همراه با رشد این صنعت میتواند یکی از علتهای معرفی نشدن مدیران دانشآموخته در این حوزه به این صنعت هم باشد. به علاوه درحالی که سوال و مساله در بخشهای مختلف صنعت نشر موج میزند، اندک پژوهشهای موجود هم صرفا بر حوزههای خاصی از جمله مقایسه وضع نشر کتابهای فیزیکی با اینترنتی تمرکز دارد؛ اتفاقی که باید آن را محصول جدا افتادن صنعت از دانشگاه و فقدان دغدغهمندی دانشگاهیان نسبت به مسائل جاری جامعه دانست.
برای خریداران، در روی همان یک پاشنه میچرخد
هنوز به غیربهینهترین شکل ممکن برای کاغذ یارانه پرداخت میشود. هنوز هیاتهای انتخاب وزارت فرهنگ از ناشران، عناوینی را که مفید تشخیص دهند در تیراژهای بالا خریداری میکنند و معلوم نیست معیارهای این خرید تا چه اندازه دقیق و منابع اختصاص یافته به آن تا چه حد کمک حال صنعت نشر است و هنوز مصرفکنندگان در قالب رویدادهای مرتبط با کتاب نظیر نمایشگاهها، بنکتاب دریافت میکنند که یارانه به خریداران کتاب است. نه الحاقی به طرحهای ناکارآمد قبلی صورت گرفته و نه طرح جدیدی درانداخته شده است. اقداماتی نظیر آنچه در حوزه کاغذ اتفاق افتاد هم تنها مرهمهای موقت و مسکنهایی بر دردهای عمیق و زخمهای مزمن است.
اما بیایید ببینیم یارانه مصرفکننده که آن را در قالب بن کتاب در رویدادهایی نظیر نمایشگاه کتاب دریافت میکند تا چه حد به حال او سودمند است. امسال در نمایشگاه مجازی کتاب، به طلاب و دانشجویان تا سقف ۲۰۰هزارتومان بن کتاب ارائه شد. اما افزایش قیمت کتاب در سالهای اخیر و کاهش قدرت خرید باعث شده که با این رقم از کتابهای اصلی مورد مصرف دانشجویان که حداقل قیمتی معادل با ۴۰ هزار تومان دارند، پنج عنوان بیشتر قابل خرید نباشد. در واقع شاید به نظر برسد که یارانه به جیب مصرفکننده رفته اما واقعیت آن است که قدرت خرید کتاب به مراتب نسبت به سالهای قبل کاهش یافته و یارانه مصرفکننده نتوانسته همپای آن رشد کند.
وقتی مسائل اصلی صنعت نشر در میان ادارات و مدیران گم میشود
بزرگترین اما منزویترین
منطقی است اگر انتظار داشته باشیم در رابطه با اهم مسائل صنعت نشر کشور، آمارهای روشن، مسوولان مستقیم و پژوهشگران و مشاوران مشخصی در دستگاه دولتی در دسترس باشند. اما شاید با حجیمشدن دولت این اتفاق هم طبیعی به نظر بیاید که مسائل اصلی هر حوزه فرهنگ از قضا در میان دفاتر و مسوولان و ادارات مختلف گم شده باشند! در هر صورت از دالانهای تودرتوی سمتهایی در وزارت فرهنگ که به نظر مرتبط میرسند، دنبال جایی میگردیم تا درباره یارانههای حوزه نشر اطلاعات دقیق و کمی و تحلیلهای کیفی به افکار عمومی و فعالان نشر ارائه دهد. نهایتا به مشاور اجرایی معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ معرفی میشویم تا در میان انبوه فعالیتها، در این حوزه پاسخگوی اقدامات وزارتخانه باشند. در ادامه مصاحبه مکتوب ما با آقای علیرضا اسماعیلی را میخوانید.
ساز و کار پرداخت یارانه و حمایتهای مالی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در صنعت نشر (در شکلهای مختلف از تامین مواد خام مانند کاغذ گرفته تا طرحها و تخفیفها برای ناشر و مصرفکننده) به چه صورت است؟
معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بر اساس سیاستگذاریهای تبیینشده در این وزارتخانه وظیفه حمایت از صنعت نشر را دارد. در این راستا نیز یارانهها به صورتهای مختلفی در اختیار مصرفکنندگان قرار میگیرد. در وهله نخست بخشی از این یارانهها در اختیار تولیدکنندگان صنعت نشر قرار میگیرد که چاپخانهها و ناشران در این زمره هستند.
چاپخانهداران از طریق دریافت زینک دولتی و ناشران به واسطه دریافت کاغذ دولتی از این یارانه منتفع میشوند.
زینک و کاغذ: با توجه به بالارفتن قیمت زینک و کاغذ در کشور با ابتکار وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی مقرر شد کاغذ در فهرست کالاهای اساسی قرار بگیرد تا بدین وسیله کاغذ با قیمت پایینتر به دست ناشران و چاپخانهداران برسد.
همچنین برای حمایت از چاپخانهداران نیز زینک دولتی در اختیار این واحدهای صنفی قرار گرفت. با این اقدامات تلاش شد بخشی از حلقه نشر که در گروه تولیدکنندگان بودند از این یارانه برخوردار شوند. برای این منظور نیز سامانهای تعبیه شده که با مراجعه به آن نسبت به ثبتنام و پیگیری درخواستهای خود اقدام کنند.
کتابفروش: بخش دیگری از یارانههای حلقه نشر به کتابفروشان تعلق یافته است. این یارانهها در قالب برگزاری طرحهای فصلی کتاب(بهاره، تابستانه، پاییزه و زمستانه کتاب) به کتابفروشان تعلق میگیرد. در این طرح کتابفروشان سراسر کشور میتوانند با عضویت در این سامانه از این یارانه بهرهمند شوند.
این طرح چند سالی است که در حال برگزاری بوده و ثمرات خوبی برای کتابفروشیها و رونق آنها داشته است. البته باید توجه داشت که یکی از دلایل اصلی برگزاری این طرح روشن نگاه داشتن چراغ کتابفروشیهای محلی بود.
خریدار کتاب: همچنین بخش دیگری از یارانهها به مصرفکننده تعلق میگیرد که نمونه بارز آن اعطای یارانه خرید کتاب به دانشجویان و طلاب و اساتید دانشگاهها در زمان برگزاری نمایشگاه کتاب تهران و نمایشگاههای کتاب استانی است.
خرید دولت از ناشر: بخش دیگری از این یارانه نیز در قالب خریدهای هیات انتخاب و خرید وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است. ناشران متقاضی کتابهای منتشرشده خود را به دبیرخانه هیات تحویل میدهند و معمولا به طور ماهانه جلسهای برای انتخاب این کتابها برگزارمیشود.
این کتابها در کارگروههای پنجگانه از سوی کارشناسان بررسی میشوند و پس از انتخاب تعدادی از این کتابها برای تجهیز کتابخانههای عمومی یا دیگر مراکز خریداری میشوند. نتایج آن نیز به صورت متناوب بر روی سایت معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بارگذاری میشود.
گرنت: همچنین در حوزه انتشار آثار ایرانی به زبانهای دیگر نیز معاونت امور فرهنگی تلاش کرده است با برگزاری طرح گرنت (ترجمه آثار ایرانی به زبانهای خارجی) نسبت به حمایت از ترجمه آثار فاخر ایرانی به زبانهای دیگر اقدام کند. در مجموع متولیان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در این دوره تلاش کردهاند یارانه نشر به بخشهای مختلف حلقه نشر (از تولیدکننده تا مصرفکننده) تعلق گیرد.
این سازوکار نسبت به سالهای گذشته چه تغییراتی داشته است؟
در دولت دوازدهم بر شفافسازی عملکردها تاکید بیشتری صورت گرفت. آقای صالحی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در دورانی که در معاونت امور فرهنگی حضور داشتند بارها اعلام کردند که فعالیتهای وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باید در اتاق شیشهای انجام شود تا تمامی عملکردها قابل مشاهده باشند. از این رو برای نخستینبار فهرست اعضای هیات انتخاب و خرید کتاب منتشر شد.
همچنین در گذشته بیشتر از ناشر حمایت میشد اما در دوره کنونی با سیاستگذاریهای فرهنگی تلاش شده است دیگر حلقههای نشر اعم از کتابفروش و نویسنده مورد توجه قرار گیرند.
پرداخت یارانه در شکل فعلی چه عوارضی برای صنعت نشر در بخشهای مختلف ممکن است ایجاد کند؟
پرداخت یارانه به صنعت نشر پدیدهای است که در دیگر بخشهای جهان نیز انجام میشود اما تلاش میشود به صورت غیرمستقیم باشد. باید توجه داشت که پرداخت یارانه به صنعت نشر گاه به صورت مسکن درآمده است و نمونه بارز آن برگزاری نمایشگاه کتاب تهران است که با برگزاری آن سالانه مبلغ قابلتوجهی نقدینگی به ناشران تعلق میگیرد و این مسکن موجب شده تا بسیاری از مشکلات این صنعت در پوشش این اقدام پنهان بماند. به نظرم باید به سمتی حرکت کنیم که با گسترش کتابخوانی در کشور یارانهها به صورت غیرمستقیم به جامعه تزریق شود.
شکل پرداخت یارانه چه تاثیری بر توانمندسازی ناشران پرمحتوا و کمک به ناشران خصوصی کوچک داشته است؟ آیا به افزایش ناشران کمکار یا صوری هم دامن زده است؟
توزیع یارانهها خصوصا در فضای مجازی موجب شده است بسیاری از ناشران کوچک بتوانند از فرصتهایی که به مناسبتهای مختلف برگزار میشود بهرهمند شوند و ناشران بزرگ و کوچک منتفع شوند.
آیا این نحوه پرداخت یارانه بر ترغیب مصرفکنندگان به خرید کتاب تاثیری داشته است و اساسا میتواند داشته باشد؟
مطمئنا ثمرات مثبتی داشته است. نمونه بارز آن استقبال خوب از طرحهای فصلی کتاب در سالهای گذشته است. در گذشته میزان این اعتبار کمتر از یکمیلیارد تومان بود اما در حال حاضر به دلیل استقبال خوب مخاطبان به چهارمیلیارد تومان افزایش پیدا کرده است. در گذشته کتابخوانها تلاش میکردند با برگزاری نمایشگاه کتاب نسبت به خرید کتاب اقدام کنند اما حالا در طول سال چند بار میتوانند نسبت به تهیه منابع مطالعاتی خود اقدام کنند.
با ورود فناوریهای اینترنتی جدید، آیا برای پلتفرمهای اینترنتی کتاب هم حمایتهای مالی در نظر گرفته شده است؟
معاونت امور فرهنگی در دوره معاونت آقای دکتر جوادی توجه ویژهای به فناوریهای جدید در حوزه فرهنگ داشته و کارگروهی نیز برای این منظور تشکیل شده است.
همچنین معاونت امور فرهنگی پس از شیوع ویروس کرونا در سال گذشته طرحی را با حضور پلتفرمهای کتاب الکترونیکی برگزار کرد و در این طرح بین ۵۰ تا ۷۰ درصد به کتابهای الکترونیک تخفیف داده شد. میزان دومیلیارد ریال کتاب در این طرح به فروش رسید و معاونت امور فرهنگی نزدیک به یکمیلیارد تومان یارانه در اختیار این بخش قرار داد.
همچنین هماکنون بخشی از فضای موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران در اختیار استارتآپهای فرهنگی قرار داده شده است تا نسبت به حمایت از تکنولوژیهای این بخش اقدام لازم صورت گیرد. در چشمانداز کلی میتوان گفت به این سمت حرکت کردهایم که تمامی بخشهای نشر از یارانههای موجود در صنعت نشر منتفع شوند.
منبع: فاطمه ترکاشوند - ادبیات و هنر / روزنامه جام جم