اسلام در کانون توجه رسانه‌های غربی

پیشینه طرح اسلام به‌منزله یک «دین» در محافل علمی غرب، بر خلاف انتظار، چندان طولانی نیست؛ تا پیش از دهه 90 میلادی، «اسلام» [به‌مثابه دومین دین بزرگ جهان از لحاظ تعداد پیروان] مستقیما موضوع نظرسنجی‌ها و پژوهش‌های علمی قرار نمی‌گرفت و بسختی می‌توان مطالعات و تحقیقات میدانی قابل ذکری در رابطه با آن در مراکز پژوهشی غرب سراغ گرفت. طبق شواهد تاریخی، در فاصله زمانی میان جنگ جهانی دوم تا اواخر دهه 80، مسلمانان عمدتاً بر مبنای پایگاه اجتماعی، موقعیت اقتصادی، نژاد، قومیت، ملیت و قلمروی جغرافیایی مسکون شناخته می‌شدند تا براساس هویت دینی و تعلقات مذهبی. به جای واژه «مسلمان» مفاهیمی همچون پناهجو، مهاجر، اجنبی، عرب، کرد، پاکستانی، الجزایری و یا ترک در معرفی آنان به‌کار می‌رفته است. به بیان دیگر، مسلمانان در وهله اول، ذیل دسته‌بندی‌های مختلف قومیتی خاورمیانه بررسی می‌شدند و هویت اسلامی آنان در درجه بعدی اهمیت قرار داشت. لکن پس از آن اوضاع به‌کلی تغییر کرد و امروزه، مسلمانان بیش از هر وصف با هویت اسلامی خود، تعریف و شناخته می‌شوند. این تحول گفتمانی در اروپا به‌طور مشخص معلول رویکرد وسایل ارتباط جمعی و نحوه بازنمایی آنها از دو واقعه تقریباً همزمان در کشورهای فرانسه و بریتانیاست: جنجال حجاب در فرانسه و ماجرای پرهیاهوی سلمان رشدی و کتاب آیات شیطانی در بریتانیا، هر دو در خلال سال‌های 89-88 میلادی، متعاقب این حوادث، رسانه‌های جمعی غرب که تنها منبع خبری اغلب شهروندان محسوب می‌شوند، با دامن‌زدن به تنش‌ها، اختلافات و کشمکش‌ها، تصویری بسیار مخدوش و منفی از اسلام و پیروان آن منعکس کردند. در این مقطع، مسلمانان به‌عنوان جماعتی هولناک بازنمایی می‌شدند که باید بدقت آنان را تحت نظر داشت و بشدت نگرانشان بود.

دینا ابراهیم، استاد دپارتمان ارتباطاتِ دانشگاه ایالتی سان فرانسیسکو، بر این باور است مشابه همین اتفاقات، در پی فروپاشی شوروی در دهه 1990میلادی در ایالات متحده به‌وقوع پیوست. پس از آن بود که اسلام و گروه‌های اسلامی خطر و تهدیدی جهانی معرفی شده، جای کمونیسم را به‌عنوان دشمن شماره یک غرب گرفتند. از دید تحلیلگران، بعد از سقوط اتحاد جماهیر شوروی، سیاست خارجی آمریکا دچار نوعی خلآ شد و برای پرکردن آن، جریان تروریسم به‌منزله «تهدیدی اسلامی» ابداع و به زمینه غالب تبلیغات سیاسی دهه90 تبدیل شد. رسانه‌های آمریکایی نقش اصلی را در این میدان ایفا کردند و در سال‌های اخیر غالباً اسلام و مسلمانان را در هاله‌ای از تهدید و هراس جنون‌آمیز پوشش دادند.

در مجموع، به‌رغم وجود تفاوت‌هایی در مورد جرقه‌های ابتدایی توجه عمومی به اسلام در بریتانیا، فرانسه و ایالات متحده، وجه اشتراک مهم در موارد یادشده این بوده که آغاز توجه در همه کشورهای غربی همواره پس از وقوع یک رویداد بحرانی صورت گرفته است. به تعبیری، اسلام و موضوعات پیرامونی آن، معمولاً زمانی ارزش پوشش خبری و رسانه‌ای یافته‌اند که فاجعه‌ای رخ داده باشد. ازاین‌رو، نام اسلام همواره با بحران، فاجعه، ترور، کشتار، تندروی، خشونت، بربریت و نظایر آن گره خورده است. طبعاً چنین مقارنه‌سازی شیطنت‌آمیزی، هر مخاطبی را تحت تأثیر قرار داده و موجب ایجاد پیوندی ناگسستنی میان اسلام و بنیادگرایی و تروریسم در ذهن او خواهد شد.

عباس عیسی‌زاده

کارشناس ارشد مدیریت رسانه