در فقره رفع احتیاج از اجنبی

از زمان شکل‌گیری پیروزی انقلاب تاکنون، ایران همواره از سوی قدرت‌های خارجی و فرامرزی به بهانه‌های مختلف تحت تحریم‌های متعدد قرار گرفته است. این روند همچنان ادامه دارد. تجربه تاریخی اما نشان می‌دهد در گذشته‌های نه چندان دور و بویژه از دوره قاجار به این سو، استفاده از تحریم ابزاری بوده که از سوی علمای اسلامی و اقشار مختلف مردم برای رهایی از نفوذ و سلطه بیگانگان بر ایران اسلامی مورد استفاده قرار می‌گرفته است. این شیوه در دوران حاکمیت اسلام بر ایران و بخش زیادی از جغرافیای خاور نزدیک هم جزو احکام اسلامی بوده و همواره علمای اسلامی براساس قاعده نفی حاکمیت و سلطه بیگانه بر مسلمانان از هرگونه ابزار و شیوه‌هایی که باعث اعمال سلطه غیر مسلمانان بر مسلمان می‌شد، نهی می‌کردند. البته این نوع طرز تفکر اساسا به معنای ترک مراوده و قطع روابط تجاری نبود. حتی در دوران صدر اسلام نیز پیمان‌های متعددی با برخی از طوایف و سران قبایل غیر مسلمان بنا به مصالح سیاسی بسته شد و منعی از جهت مبادلات و مراودات میان مسلمانان و غیر مسلمانان نبود. آنچه از سوی علمای اسلامی محل تاکید بود، نفی هرگونه سلطه برای تحمیل عقاید و اهداف بر جوامع اسلامی بود. روابط سیاسی و اقتصادی ایران با غرب از دوران صفوی مورد توجه قرار گرفت و از این پس با توجه به تضعیف حاکمیت مرکزی از یک‌سو و پیشرفت‌های اقتصادی غرب از دیگر سو زمینه برای نفوذ فرهنگی و اقتصادی اروپاییان در ایران گسترش پیدا کرد.

مقابله علمای شیعه با تسلط غرب

نوع مراودات تجاری و بازرگانی میان غرب و ایران در دوره‌های بعدی به گونه‌ای بود که شرایط را برای بازار کالاهای داخلی دشوار و سخت کرده بود. همین مساله باعث شد علمای شیعه درصدد برآیند برای تقویت اقتصاد داخلی به مقابله با هجوم اقتصادی غرب بپردازند. این رویکرد البته بر دو مبنا استوار بود. یک شیوه تحریم استفاده از کالاهای خارجی و جلوگیری از تسلط بیگانه بود. نمونه روشن چنین رویکردی از زمان تحریم تنباکو با فتوای ممنوعیت استفاده از این محصول بر لغو یک امتیاز خارجی بود که بعدها با توجه به حمایت اقشار مختلف مردم، این هدف به نتیجه مطلوب رسید. حمایت از تولیدات ملی و داخلی یکی از اقدامات مهم علمای شیعی در این مقطع تاریخی بود. آنها با صدور فتواهای مختلف و اتخاذ مواضع هماهنگ ضمن تحریم کالاهای خارجی بر حمایت از کالاهای داخلی و استفاده از پارچه، لباس، کاغذ و‌... تاکید می‌کردند. آیت‌ا... سید محمد کاظم طباطبایی، عالم بزرگ شیعی در این زمینه ضمن حمایت از چنین اقدامی در پاسخ به نامه‌ای تاکید می‌کند انتقال اجناس از بلاد کفر به محروسه ایران آثار و مفاسد فراوانی دارد و استفاده از آن مایه خرابی دین و دنیای مسلمین است. او همچنین در این نامه از اقدمات متقابل مسلمانان برای حمایت از تولید داخلی اظهار سرور می‌کند.

همچنین مرحوم آیت‌ا... خراسانی (1329-1255ق)‌ فقیه اصولی و مرجع تقلید شیعه دریافت وام از دولت‌های خارجی را مباین استقلال ایران می‌دانست.

او در نامه‌ای به سفرای خارجی مقیم اسلامبول در عثمانی به آنان هشدار داد هر اقدام خلاف قانون دولت (همچون استقراض)‌ صحیح و معتبر نیست. او در این نامه تاکید می‌کند «ایران نظر به استقلالیت تامه که دارد، تمام معاملاتی را که از قبیل استقراض و رهن و امتیاز و هر نوع مقاوله امضا نکرده و موافقت با قانون اساسی نداشته باشد و با حکومت غاصبه حاضره منعقد شود... قانون مزبور معتبر نخواهد شمرد.»

وی در ادامه این نامه می‌نویسد: «هرگونه رهن راجع به آنها و مقاوله و امتیاز دیگر که با هر دولت یا بانک اجنبی صورت وقوع یافته باشد، به حسب حفظ حقوق مالکیت خود، صحیح و معتبر ندانسته و همه را کان لم‌یکن خواهیم شناخت.» از سوی دیگر آقا نورا... نجفی اصفهانی، عالم بزرگ شیعی در یکی از سخنرانی‌های خود بر لزوم استفاده از تولیدات داخلی در برابر جنس خارجی تاکید دارد و در این زمینه می‌گوید: «امروزه بر ملت ایرانیه و حوزه اسلامیه لازم و متحتم است که در رفع احتیاج از خارجه به قدر مقدور و اندازه میسور بکوشیم؛ یعنی لوازم زندگانی را. .. تا آخرین درجه امکان از امتعه داخله خود استعمال کنیم، اگرچه به اضعاف قیمت و خشن باشد، دربند ظرافت نباشیم و از خارجه نخریم و این اقتصاد ملکی و ملی را کار بندیم و سرمایه و نقود را به خارجه نسپاریم.»

ورود عملی به کارزار

علما برای توجه دادن اقشار مختلف جامعه به خرید محصولات داخلی و مقاومت در برابر کالاهای حتی با کیفیت و مرغوب خارجی هم صرفا به دادن فتوا و بیانیه و ایراد سخنرانی اکتفا نکردند و بلکه به صورت عملی وارد کارزار شدند و خواستار تاسیس برخی شرکت‌های اقتصادی برای اجرایی کردن این هدف شدند.

تاسیس شرکت اسلامیه اصفهان یکی از اقداماتی بود که در این زمینه صورت گرفت. این شرکت هفت سال بعد از تحریم تنباکو و با همت آیت‌ا... آقا نجفی اصفهانی و برادرش حاج آقا نورا...کار خود را آغاز کرد. آیت ا... آقا نجفی برای ترغیب و تشویق مردم به استفاده از کالاهای داخلی در یکی از سخنرانی‌های پس از نماز جماعت در مسجد جامعه سلطانی (مسجد شاه) از مردم خواست از مصرف کالاها و منسوجات خارجی خودداری کنند و به مصرف کالاهای داخلی روی بیاورند. ایشان در نامه‌ها و اعلامیه‌های بعدی، مردم را به استفاده از کالاهای اسلامی تشویق می‌کرد. در اساسنامه شرکت مزبور هدف از تاسیس، حمایت از تولید داخلی و کار و سرمایه ایرانی، دسترسی به سود بیشتر اقتصادی؛ خروج از ذلت احتیاج به امتعه خارجی؛ تثبیت و تقویت هرچه بیشتر تجارت داخله در برابر تجارت خارجه؛ جلوگیری از خروج ثروت داخلی به خارج از کشور؛ جلوگیری از مهاجرت نسل‌های آینده به خارج از کشور برای مزدوری و کارگری نزد بیگانگان؛ تسهیل در امر معیشت مردم به علت ارزان‌تر بودن منسوجات و مأکولات داخلی نسبت به نوع خارجی آنها؛ ارائه الگویی تجاری برای آینده ملت و دولت و جلوگیری از رواج معاملات ربوی بیگانگان اعلام شده بود. گزارش‌های تاریخ حاکی از این است که محصولات این شرکت مورد استقبال اقشار مختلف جامعه قرار گرفت و حتی در برخی از شهرها مثل بوشهر و کاشان ورود اولین پوشاک این شرکت همراه با جشن و سرور بود.

تاکید امام خمینی بر تحریم اسرائیل

استفاده از سیاست تحریم علیه نفوذ خارجی در دوره‌های بعدی نیز مورد استقبال و اهتمام علمای اسلامی قرار گرفت. این روند حتی در دوران شکل‌گیری مبارزات ملی و مذهبی مردم ایران به رهبری امام خمینی نیز متجلی شد.

نفی تسلط بیگانه و بویژه حمایت از مردم مسلمان یکی از آرمان‌های انقلاب ایران بود. سیطره اسرائیل بر بخشی از سرزمین‌های اسلامی یکی از بزرگ‌ترین دغدغه‌های جوامع اسلامی بوده و تا کنون نیز ادامه دارد. امام خمینی در یکی از سخنرانی‌هایش ضمن تاکید بر این‌که یکی از مهم‌ترین وظایف مهم دولت‌های اسلامی تحریم اقتصادی اسرائیل است بر این نکته اشاره کردند، «بر همه حرام است که اموال مسلمین را، آن اموالی که مال یک ملت است به باد بدهد و به دشمن‌های اسلام مثل اسرائیل بفروشد.»

ایشان در پیامی به دولت‌های اسلامی می‌نویسد: «دولت‌های ممالک نفتخیز اسلامی لازم است از نفت و دیگر امکاناتی که در اختیار دارند، به‌عنوان حربه علیه اسرائیل و استعمارگران استفاده کرده، از فروش نفت به آن دولت‌هایی که به اسرائیل کمک می‌کنند خودداری ورزند.» ایشان همچنین در مصاحبه‌ای با شبکه سی‌بی‌اس آمریکا، از اسرائیل این گونه یاد می‌کند: «اسرائیل مطرود ماست و برای همیشه نه نفت به او می‌دهیم و نه آن را به هیچ وجه [به رسمیت] می‌شناسیم.» امام خمینی در خرداد 44 درباره تحریم همه جانبه اسرائیل، پیامی به‌این مضمون منتشر کرد: «کمک به اسرائیل، چه فروش اسلحه و مواد منفجره و چه نفت، حرام و مخالفت با اسلام است. رابطه با اسرائیل و عمال آن، چه رابطه تجاری و چه رابطه سیاسی حرام و مخالف اسلام است. باید مسلمین از استعمال امتعه اسرائیل خودداری کنند.» این روند البته در دوران پس از پیروزی انقلاب با شدت و قوت بسیاری ادامه پیدا کرد. از زمان استقرار نظام جمهوری اسلامی ایران همواره سایه تحریم بر سر کشور ما بوده و تا کنون نیز این روند نه تنها کاهش پیدا نکرده بلکه به بهانه‌های مختلف تلاش جهان غرب به رهبری آمریکا و متحدانش درصدد اعمال فشار بیشتر بر جمهوری اسلامی ایران هستند. استفاده از تحریم به عنوان ابزاری برای فشار مخالفان ایران در دوران دفاع مقدس با وجود تنگناهایی که برای جامعه ایران فراهم آورد اما با همت نیروهای داخلی زمینه‌ای را فراهم آورد تا در بخشی‌هایی از حوزه‌های فناروی،‌ دفاع و نظامی، هسته‌ای و .... به توانمندی‌های بالایی دسترسی پیدا کنیم. چنین رویکردی می‌تواند به حوزه‌های دیگر اقتصادی و تجاری و صنعتی نیز تعمیم پیدا کند و پاسخی قاطع در برابر فشارهای وارده بر ملت ایران باشد.

روزنامه‌نگار