قدرت یک انقلاب از دریچه نگاه فیلسوف غربی

اولین و مهم‌ترین نتیجه‌ای که او می‌گیرد، این است که قدرت سخت، آن‌گونه که بسیاری از نظریه پردازان قدرت و بویژه واقع‌گرایان می‌گویند، ضرورتا برنده نهایی نیست. «قدرت نرم» که عمدتا ناشی از قدرت عقیده، ایمان و اقناع است، می‌تواند در برابر «قدرت سخت» بایستد و آن را به زانو درآورد. انقلاب اسلامی ایران نشان داد که قدرت متکی بر «توپ و تانک و مسلسل» در برابر قدرت برخاسته از ایمان و اعتقاد و خواست حق‌طلبانه ملت‌ها سر فرود می‌آورد و تن به شکست می‌دهد. وقایع اخیر خاورمیانه بارها بر غلبه خون بر شمشیر مهر تائید زده است.

مفهوم دیگری که فوکو بر آن تاکید می‌کند، اراده و خواست عمومی ملت‌هاست. این مفهوم آدمی را بی‌درنگ به یاد فیلسوف فرانسوی زبان اهل ژنو می‌اندازد که حدود دو قرن پیش از فوکو با طرح مفهوم تاثیرگذار «اراده عمومی» راهی نو را برای فهم پویش قدرت و دگرگونی‌های بزرگ تاریخی بویژه تحولات انقلابی عصر جدید گشود.

روسو می‌گوید در جامعه و حکومت سه نوع اراده از یکدیگر قابل تمییز هستند: اراده فردی که معطوف به منافع فردی است، اراده مشترک که معطوف به منافع صنفی و حزبی است و اراده عمومی که معطوف به منافع عمومی است. نکته مهمی که برای فهم انقلاب اسلامی به کار می‌آید توجه به تفاوت بین «اراده همه» و «اراده عمومی» است. «اراده همه» ناظر بر منافع خصوصی همه افراد است، اما «اراده عمومی» ناظر بر «منافع عمومی و همگانی» است که از مجموع منافع افراد فراتر می‌رود و به یک کل مشترک که بازتاب اراده همگانی است بدل می‌شود. اراده همگانی یا عمومی به فرد فرد شهروندان تعلق دارد اما قابل تجزیه به منافع فردی و گروهی نیست. از این رو اراده عمومی به مثابه واقعیتی اخلاقی و هنجاری در دل و جان و قلوب شهروندان ظاهر می‌شود و منافع کوتاه‌مدت و خودخواهانه افراد و گروه‌ها مجال بروز نمی‌یابند.

فوکو در مقام یک فیلسوف، شکل‌گیری «اراده عمومی» را یکی از ویژگی‌های منحصربه‌فرد انقلاب اسلامی می‌شمارد و تصریح می‌کند که اندک ملت‌هایی در تاریخ از چنین فرصتی برخوردار بوده‌اند. برای کسانی که با انقلاب اسلامی رشد کرده‌اند، تکوین «اراده عمومی» در جریان انقلاب امری طبیعی و بدیهی به نظر می‌رسد. اما فوکو به ملت ایران یادآوری می‌کند که اراده عمومی، آن‌گونه که در جریان انقلاب اسلامی پدید آمد، پدیده‌ای نادر است. حال، ما شهروندان ایرانی در سی و نهمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی می‌توانیم به خود ببالیم که سرمایه‌ای عظیم و بی‌بدیل را در اختیار داریم؛ سرمایه‌ای که بخش عمده‌ای از دارایی‌های معنوی ملت ایران و حتی ملت‌هایی که انقلاب اسلامی را الگوی خود قرار داده‌اند، به شمار می‌آید.

سومین نکته مورد تاکید فوکو، نقش رهبری در هدایت جنبش انقلابی و پیروزی آن است. در حالی که رهبران انقلابی قرن بیستم عمدتا از پشتیبانی احزاب یا تشکیلات منسجم نظامی و انتظامی برخوردار بودند، امام خمینی(ره) به هیچ حزب یا تشکیلات نظامی و انتظامی وابسته نبود و می‌توانست با آزادی عمل قابل ملاحظه‌ای، فارغ از اعمال نفوذ این یا آن گروه، انقلاب را رهبری کند. او از طریق اعلامیه و نوارهای کاست، پیام‌های خود را به سمع و اطلاع ملت می‌رساند و مردم را به قیام علیه رژیم فاسد پهلوی دعوت می‌کرد. به رغم سانسور و خفقان شدید رژیم شاه، پیام‌های او در کل پهنه ایران طنین‌انداز می‌شد. مردم یکپارچه مجذوب او بودند و به او اعتماد کامل داشتند. این رابطه اعتماد را می‌توان از دیگر منابع سرمایه سیاسی و اجتماعی جامعه به شمار آورد.

چهارمین نکته‌ای که فوکو بر آن تاکید می‌کند نقش عنصر معنویت در انقلاب اسلامی است . از نظر او انقلاب اسلامی ایران تجلی معنویت خواهی یک ملت است که در اعتقاد عمومی به اسلام و مکتب تشیع تبلور یافته است. فوکو اذعان می‌کند که در 1978 دین افیون توده‌ها نبود بلکه دقیقا «روح یک جهان بی‌روح» بود.

با استفاده از تحلیل‌های ژرف فوکو، می‌توان گفت که انقلاب اسلامی ایران با تکیه بر عواملی چونان اراده عمومی، رهبری شایسته، ایمان و عقیده و معنویت دینی شور و نشاطی بی‌مانند پدید آورد. اینک بر نسل‌های جوان‌تر است که با گام‌های استوار و مطمئن و در پرتو روحیه اعتماد به نفس که شاید مهم‌ترین دستاورد انقلاب اسلامی است، موانع موجود را اعم از داخلی و بیرونی، کنار زنند و این توصیه نیاکانمان را آویزه گوش کنند که:

مهتری گر به کام شیر در است / شو خطر کن ز کام شیر بجوی

دکتر سید علی مرتضویان - استاد دانشگاه