کلید درمان مغز استخوان‌ معیوب

صرف نظر از درست یا نادرست بودن این شیوه فراخوان اهدا، بیایید ببینیم چه زمانی می‌توانیم به بیماران نیازمند اهدای مغزاستخوان کمک کنیم و آیا در جریان این کمک آسیبی برای ما اهداکنندگان وجود دارد؟

برای پاسخ به این پرسش‌ها با دکتر اسدالله موسوی، فوق‌تخصص خون و سرطان‌های بالغین و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی تهران گفت‌وگو کرده‌ایم تا با ظرایف دنیای پیوند مغزاستخوان بیشتر آشنا شویم.

چه وقت پیوند مغز استخوان مورد نیاز است؟

پزشکان در مورد بیماری‌های متنوعی ممکن است پیوند مغزاستخوان را برای بیماران صعب‌العلاج تجویز کنند. این بیماران معمولا بیماری‌های بدخیم خونی یا بیماری‌های غیربدخیم خونی دارند. از بیماری‌های بدخیم به سرطان‌های خون حاد و مزمن می‌توان اشاره کرد. همین‌طور بیماری‌هایی مثل بیماری میلوم متعدد که مغزاستخوان را گرفتار می‌کند، بدون این‌که بر خون اثری بگذارد. همین‌طور انواع بیماری‌های لنفوم که به درمان‌های اولیه پاسخ نداده‌اند یا این‌که عود می‌کنند و در این حالت ممکن است با پیوند مغزاستخوان درمان شوند.

از بیماری‌های خوش‌خیم می‌توان به انواع بیماری‌های تالاسمی که نیاز به تزریق مکرر خون دارند، اشاره کرد و همین‌طور بیماری‌های نقص ایمنی در اطفال که ممکن است به پیوند مغز استخوان نیاز پیدا کنند.

شیمی‌درمانی یا پیوند مغزاستخوان؟

بیماری‌های سرطانی یا بدخیم خونی پیش از آن که به پیوند مغز استخوان نیاز پیدا کنند، در غالب موارد همچون سرطان خون حاد به شیمی‌درمانی اولیه نیاز دارند.

وقتی بیماران شیمی‌درمانی می‌شوند، پاسخ به شیمی‌درمانی به بهبود وضعیت‌شان منجر می‌شود و کم‌خونی، کمبود پلاکت و همین‌طور خونریزی‌های ناشی از کمبود پلاکت و اختلال گلبول‌های سفید که می‌تواند باعث عفونت در بیماران شود از بین می‌رود.

معمولا بهبود و از بین رفتن علائم و مشکلات مغز استخوان و تولید سلول‌های خونی در درمان با شیمی‌درمانی موقت است. در بعضی از انواع بیماری‌های سرطانی خون به درمان‌های تکمیلی نیاز داریم که این درمان‌ها شامل شیمی‌درمانی‌های تحکیمی و همین‌طور شیمی‌درمانی‌های نگه‌دارنده بیمار و همین‌طور در تحکیم پاسخ به درمان اولیه از پیوند مغز استخوان برای بیماران استفاده می‌شود.

درصد موفقیت این پیوندها

این موضوع به نوع بیماری، سن بیمار، نوع پیوند مغز استخوان و همین‌طور مرحله بیماری در بهبود اولیه یا در عود و بهبودهای بعدی پیوند شونده متفاوت خواهد بود. بنابراین فاکتور تعیین‌کننده این است که پزشکان معالج بیماری‌های خونی و سرطان‌های خون، بموقع بیمارانشان را برای انجام این عمل به مراکز پیوند مغز استخوان ارجاع دهند.

شرایط اهداکنندگان

بهترین اهداکنندگان مغز استخوان، برادران و خواهران مشابه از نظر سازگاری نسجی با بیمار هستند و اولویت با اینهاست. برای اثبات این موضوع باید آزمایش‌های مربوط انجام شود. بعد از اینها اهداکنندگان خویشاوند ـ که متخصصان ایمونولوژی تشخیص می‌دهند احتمالا در خانواده فرد بیمار وجود دارد ـ اهداکنندگان مناسبی می‌توانند باشد.

در مرحله بعد، اهداکنندگان غیرخویشاوند که بانک‌های سازگاری نسجی یا HLA که در کشور ما و کشورهای مختلف وجود دارد و از طریق جست‌وجو می‌توانند اهداکننده مناسب را معرفی کنند، راهکار بعدی خواهد بود.

این نوع پیوند چگونه انجام می‌شود؟

اصطلاح پیوند مغز استخوان از حدود نیم‌قرن پیش در عرصه پزشکی نوین مطرح شده است. برای پیوند بیماران مبتلا به سرطان خون و همین‌طور بیماری‌های غیربدخیم، مثل انواع تالاسمی‌ها و بیماری آنمی آپلاستیک (که در جریان آن مغز استخوان بدون نشانه‌ای از بدخیمی دچار کم‌کاری شدید می‌شود و می‌تواند به فوت بیمار بینجامد) انتقال سلول‌های مغز استخوان فرد دهنده سالم به بیمار گیرنده با یک رژیم درمانی آماده‌سازی (کاندیشنینگ) شکل گرفت.

اما امروزه بیشتر پیوندهای بیماران سرطان خون از خون اهداکنندگان سالم انجام می‌شود. به این معنی که اهداکنندگان زیر دستگاهی (شبیه دیالیز) برای جداسازی سلول‌های مورد نیاز قرار می‌گیرند و سلول‌ها با دستگاه در کیسه‌ای خاص جمع‌آوری و سپس از طریق رگ به بیمار گیرنده پیوند تزریق می‌شود.

در واقع، سلول‌ها از طریق رگ و گردش در جریان خون در مغز استخوان می‌نشینند و آنجا شروع به فعالیت کرده و مغز استخوان ناسالم و معیوب را با سلول‌های سالم جایگزین می‌کنند.

روش‌های پیوند مغز استخوان

این روش‌ها شامل پیوند از مغز استخوان و پیوند از خون (که امروزه این روش رایج‌تر است) و دیگری پیوند سلول‌های بند ناف نوزادی است که سلول‌هایش جدا و نگهداری می‌شود و برای بیماران کم سن و سال می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد. نوعی پیوند نیمه‌سازگار هم وجود دارد که امروزه در حال توسعه است. این نوع پیوند معمولا از افراد خانواده، بویژه مادر و پدر برای فرزندان و برعکس انجام می‌شود.

برای اهداکننده خطری وجود دارد؟

پیوند مغز استخوان برای اهداکننده خطری ندارد. تنها خطر این کار بیهوشی مختصر در اتاق عمل است تا مغز استخوان دریافت و به بیمار گیرنده تزریق شود. در روش پیوند سلول‌های مغزاستخوان از طریق خون، وقتی اهداکننده زیر دستگاه قرار می‌گیرد، از یک دست خون وارد دستگاه می‌شود و از سوی دیگر خون وارد بدن بیمار گیرنده می‌شود. متخصصان نسبت به این که دستگاه چه نوع سلول خونی را جداسازی کند، آن را تنظیم می‌کنند.

اهدای پلاکت در برخی بیماران

بیمار بعد از این که شیمی‌درمانی آماده‌سازی را تجربه می‌کند، در مرحله‌ای که پیوند انجام می‌شود تا هنگامی که سلول‌های پیوند در مغز استخوان فعالیت خون‌سازی را از سر بگیرند، به اهداکنندگان پلاکت نیاز دارد. ترجیح می‌دهیم اینها تعداد کمی از افراد باشند و ترجیحا همگروه خونی با بیمار باشند. معمولا بهتر است این اهداکنندگان غیرخویشاوند باشند و نباید بیماری شناخته شده عفونی داشته باشند، سن بالا نداشته باشند، شمارش پلاکت‌های خونشان مناسب باشد تا بتوان در هر نوبت از آنها پلاکت استخراج کرد.

درمان با پیوند مغز استخوان چقدر قطعی است؟

معمولا پیوند مغز استخوان به دو صورت آلوژنیک (از دهنده دیگری به بیمار) و اتولوگ (از خود بیمار به خودش) انجام می‌شود. پیوند اتولوگ وقتی انجام می‌شود که شیمی‌درمانی با دوز بالا، آسیب برگشت‌ناپذیری به بیمار وارد می‌کند. در این حالت سلول مغز استخوان بیمار را که قبلا جمع‌آوری کرده‌ایم به خودش برمی‌گردانیم تا در مغز استخوان لانه‌گزینی کند و دوباره خون‌سازی از سر گرفته شود. احتمال برگشت بیماری در پیوند اتولوگ بیشتر و در آلوژنیک کمتر است. برگشت بیماری به مرحله بیماری و عوامل بسیاری مربوط است که در درصد کمی از بیماران مشاهده می‌شود.

وضع کشور ما در این حوزه

خوشبختانه مراکز متعددی برای پیوند مغز استخوان در کشور ما وجود دارد که از امکانات نسبتا خوبی برخوردارند. قدیمی‌ترین آنها مرکز تحقیقات خون، سرطان و سلول‌های بنیادی، واقع در بیمارستان شریعتی و وابسته به دانشگاه تهران است که امکانات قابل توجه و مکفی برای درمان بیماران دارد. جای خوشبختی است که مردم ما بیماران نیازمند پیوند مغز استخوان را بخوبی حمایت می‌کنند و در سال‌های اخیر داوطلبان قابل توجهی برای اهدای پیوند مغز استخوان برای ثبت‌نام و تعیین HLA یا سازگاری بافتی به مراکز درمانی مراجعه می‌کنند. این باعث امیدواری است و سبب می‌شود نیاز کشور برای تأمین مغز استخوان از کشورهای دیگر به کمترین مقدار ممکن برسد.

کاظم کوکرم - دانش و سلامت