واقعیت‌های فرونشست زمین در مناطقی از دشت تهران

پدیده فرونشست گاهی به صورت طبیعی (مرتبط با حفره های طبیعی زمین، نظیر غارهای کارستی ) و گاه در اثر فعالیت بشر (به دلیل حفر تونل به دلیل مثلا مترو، مانند آنچه در 31 خرداد 95 در ناحیه شهران اتفاق افتاد) رخ می‌دهد.

طی دهه گذشته میزان فرونشست سالانه زمین در گستره غرب و جنوب غرب تهران به حدود 36 سانتی‌متر در سال (هر سه سال یک متر!) می‌رسد. این فرونشست علاوه بر آسیب جدی بر زیر ساخت‌های منطقه (مانند خطوط راه‌آهن)، خانه‌ها، ساختمان‌ها و سایر تاسیسات را آسیب‌پذیرتر می‌کند. بنابراین در چنین وضعی عملا ریسک زمین‌لرزه بعدی (به دلیل افزایش آسیب‌پذیری) بیشتر می‌شود. گزارش‌ها نشان می‌دهد حدود 22 هزار حلقه چاه غیرمجاز در استان تهران وجود دارد که حدود ده هزار حلقه مربوط به شهر تهران و پیرامون آن است (برآورد می‌شود تعداد چاه‌های غیر مجاز حدود سه برابر تعداد چاه‌های مجاز در شهر و استان تهران باشند.)

ایجاد فروچاله‌ها در تهران که در ماه‌های اخیر اخبار آن بیشتر منتشر می‌شود، به ساخت پروژه‌های زیر زمینی بویژه مترو مربوط است (مانند آنچه در 31 خرداد امسال در شهران رخ داد). البته دلیل این که ساخت مترو و سایر سازه‌های زیرزمینی با حادثه همراه می‌شود بیشتر به این دلیل است که هنوز شناخت علمی و دقیق و واقع‌بینانه از شرایط زیر سطحی تهران نداریم. از سوی دیگر با پدیده فرونشست زمین عمدتا به دلیل برداشت آب‌های زیر زمینی مواجه هستیم. تاب‌آوری لرزه‌ای در مناطقی از تهران که فرونشست زمین رخ داده، کاهش پیدا کرده است.

برای حل این معضل تمام دستگاه‌ها باید مشارکت کنند، ولی مهم‌ترین کاری که می‌توان انجام داد، مدیریت منابع آب و توزیع جمعیت در ایران است. رشد و تمرکز جمعیت در مراکز استان‌ها و شهرهای بزرگ، بهره‌برداری بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی و بخصوص حفر چاه‌های غیرمجاز، نه‌تنها مشکل کم‌آبی کشور را تشدید کرده، بلکه عواقبی نظیر فرونشست دشت‌ها و آلودگی منابع آب‌های زیرزمینی را نیز به همراه داشته است. سالانه دومتر سطح آب‌های زیرزمینی 60 دشت اصلی در مرکز ایران افت می‌کند. اگر جمعیت سال 1395 کشور را 80 میلیون‌نفر در نظر بگیریم، به ازای هر ایرانی سالانه 1450 مترمکعب آب تجدیدشونده وجود دارد. هنگامی که این رقم کمتر از 1700 مترمکعب باشد، باید گفت کشور با تنش آبی مواجه است. اکنون 517 شهر بزرگ و کوچک کشور با بحران کمبود آب شرب مواجه است که دلایل آن کاهش نزولات جوی و برداشت بیش از حد منابع آب سطحی و زیرزمینی عنوان می‌شود. از سوی دیگر سرانه آب تجدیدشونده در ایران از سال1335 تا 1392، بیش از پنج ‌برابر کاهش یافته است. در کشور ما 560 هزار حلقه چاه مجاز و نزدیک به 170 هزار حلقه چاه غیرمجاز حفر شده است. در جنوب و جنوب غرب تهران به دلیل توسعه ناپایدار شهر تهران و استفاده بی‌حدوحصر از منابع آب زیرزمینی، سالانه 36 سانتی‌متر پدیده فرونشست زمین رخ می‌دهد که با تدبیر دانشگران این مسائل قابل پیشگیری و کنترل است.

دکتر مهدی زارع

استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله و عضو وابسته فرهنگستان علوم