روزی که رضاشاه، جم را غافلگیر کرد!

• ۳ آبان ۱۳۱۸

به گزارش جام جم آنلاین به نقل از فرادید ،محمود جم که تا لحظه ای پیش از آن نخست وزیر بود، هاج و واج ماند. رضاشاه که چنین دید به او گفت: «شما هم بیایید دربار با خودم کار کنید!»

نطق رضاشاه در افتتاحیه مجلس دوازدهم

به این ترتیب احمد متین دفتری، سیاستمداری که در جوانی مدتی مستشار سفارت آلمان بود، در کمال ناباوری به نخست وزیری ایران رسید. در آن هنگام کمتر از دو ماه از آغاز جنگ جهانی دوم می گذشت و رضاشاه در سخنرانی گشایش مجلس دوازدهم برای چندمین بار بر بی طرفی دولت ایران در جنگ تأکید کرده بود. اما او با وجود این اعلام رسمی، طبعاً نمی توانست آینده نگری نکند و به نظر می رسد نخست وزیر کردن متین دفتری از جنس همین آینده نگری ها بوده است. محاسبه رضاشاه البته نادرست از آب درآمد و نطق افتتاحیه او برای مجلس دوازدهم، آخرین نطق افتتاحیه او برای مجلس شورای ملی بود.

متین دفتری در دفتر کارش

• وزیر دادگستری
احمد متین دفتری فرزند میرزا محمودخان عین الممالک (نایب وزیر دفتر و مهردار دربار مظفرالدین شاه) بود و در سال ۱۲۷۵ در تهران متولد شد. او پس از گذراندن تحصیلات ابتدایی، به مدرسه آلمانی تهران وارد شد. چندی بعد به تحصیل در مدرسه علوم سیاسی پرداخت و مدتی منشی سفارت آلمان بود. بعد به استخدام وزارت امور خارجه درآمد. او که لقب متین الدوله گرفته بود همزمان با کار در وزارت خارجه در مدرسه عالی حقوق تحصیل کرد.

پس از کودتا با سردارسپه آشنا شد و مدتی بعد به عضویت حزب رادیکال علی اکبرخان داور درآمد و به انتشار مقالاتی در روزنامه «مرد آزاد» او پرداخت. بنابراین با آغاز سلطنت رضاشاه، متین دفتری نیز به همراه داور به وزارت عدلیه رفت و در ایجاد تشکیلات جدید دادگستری نقش مهمی به عهده گرفت. او مدتی به عنوان دیپلمات به اروپا فرستاده شد و توانست در دانشگاه ژنو در مقطع دکترای حقوق تحصیل کند. متین دفتری در بازگشت به ایران به معاونت وزیر دادگستری رسید، در محاکمه تیمورتاش (وزیر سابق دربار رضاشاه) نقش مؤثری ایفا کرد و سرانجام در سال ۱۳۱۵ در کابینه محمود جم به وزارت دادگستری رسید.

در جریان ازدواج محمدرضا پهلوی (ولیعهد وقت) با فوزیه، متین دفتری توانست با پیشنهاد ماده واحده ای که فوزیه را با تصویب مجلس به صفت «ایرانی» متصف می کرد، مشکل قانونی این ازدواج را حل کند و دل رضاشاه را به دست آورد. او در هنگام تقدیم لایحه مذکور در مجلس گفته بود: «سرچشمه تمام نیک بختی های ما وجود شاهنشاه عظیم الشأن ماست و البته خوشبختی اعضای معظم خاندان شاهنشاهی خصوصاً وجود مبارک والاحضرت همایون ولایتعهد خوشبختی و سعادت همه ماست...» متین دفتری در هیأتی که به همراه ولیعهد برای انجام مراسم عقد عازم مصر شد، عضویت داشت و در مصر نیز خدمات فراوانی انجام داد. خود او این خدمات را از دلایل انتخاب ناگهانی اش به نخست وزیری دانسته است. او البته در کتاب خاطراتش دلایل دیگری هم برای این انتخاب برشمرده است.

محمود جم اولین نفر از چپ

• نخست وزیر
عصر روزی که رضاشاه در مجلس با به زبان آوردن جمله ای، محمود جم را از نخست وزیری عزل و متین دفتری را به جای او منصوب کرد، هر دوی آنها برای دیدار شاه به قصر رفتند. رضاشاه در حالی که متین دفتری را برای مذاکره در مورد ترکیب کابینه جدید به اتاق خود می برد، رو به رئیس دفترش کرد و با اشاره به جم گفت: «آقای وزیر دربار هم مشغول کار جدیدشان بشوند». او در واقع با به کار بردن این تعبیر، سمت «وزارت دربار» را که از زمان عزل تیمورتاش، از دربار سلطنتی حذف شده بود، اعاده کرد و آن را به جم سپرد.

اما هنوز کسی به درستی سر در نمی آورد که چرا متین دفتری ناگهان به نخست وزیری رسیده است. او خود در خاطراتش که به نام «خاطرات یک نخست وزیر» منتشر شده است، چند دلیل برای این انتخاب رضاشاه برشمرده است: «من شخصاً هیچ اقدامی برای احراز این مقام نکرده بودم. اصولاً در آن زمان این گونه تشبث ها مجاز و معمول نبود. نه دستجات پارلمانی وجود داشت نه احزب سیاسی. تصمیم گیرنده شخص شاه بود و برای خود محاسباتی داشت و آن محاسبات بر مبنای اصولی بود که شاه تدریجاً آنها را در نظر می گرفت. در کابینه جم افرادی چون علی منصور، علی اصغر حکمت نسبت به من حق تقدم داشتند و سابقه وزارت آنها طولانی تر از سابقه وزارت من بود.»

او سپس چند دلیل برای انتخاب خود از سوی رضاشاه بر می شمارد. نخست اینکه روزی رضاشاه از وزرا خواسته که در مورد یک مسئله بین المللی نظر خود را مکتوب به او ارائه کنند و شاه مقاله متین دفتری را بیش از دیگران پسندیده است. دوم اینکه شاه خدمات متین دفتری را در ماجرای ازدواج ولیعهد به یاد داشته و دیگر اینکه توجه شاه در هیأت وزیران جم، بیش از دیگران به متین دفتری بوده و او را فرد با تدبیری می شناخته است: «در حقیقت من مشاور حقوقی شاه بودم و چون به طرز فکر او آشنا بودم، مطالب را طوری عنوان می کردم که مورد پسند او واقع شود.» اما به نظر می رسد دلیل اصلی انتخاب متین دفتری به نخست وزیری چیز دیگری بود. روابط ایران و آلمان از زمان به قدرت رسیدن هیتلر مرتب رو به گسترش بود و در نزدیک به دو ماهی که از آغاز جنگ جهانی دوم می گذشت، ارتش آلمان در تمام جبهه ها به سرعت پیش می رفت. به گفته متین دفتری: «یک فرض دیگر هم برای نخست وزیری من وجود داشت و آن این بود که تحصیلات من در مدرسه ایران و آلمان انجام گرفته بود و گذشته از تسلط به زبان آلمانی مدتی هم در سفارت آلمان مستشار بودم. شاه در آن ایام، آلمان را برنده جنگ می دانست و شاید این موضوع هم در تصمیم رضاشاه بی تأثیر نبوده است.»

به هر حال مدت نخست وزیری متین دفتری بیش از هشت ماه طول نکشید. روز ۴ تیر ۱۳۱۹ شاه با خشم و پرخاش و در حالی که چند بار عصایش را به پشت و شانه متین دفتری می کوبید دستور بازداشت او را صادر کرد. شاه به متین دفتری هم بدگمان شده بود و تصور می کرد در توطئه ای علیه او نقش داشته است.