سیمای عفاف در سیمای ملی

در سه دهه گذشته، بر اثر تغییرات سیاسی و فرهنگی، تحولی مثبت در عرصه فعالیت‌های رسانه‌ای پدیدار شد تا حدی که می‌توان ادعا کرد رسانه‌های ایران از سالم‌ترین و پاک‌ترین رسانه‌های جهان هستند. پس از انقلاب اسلامی ایران، موضوع عفاف و پوشش بانوان مورد توجه قرار گرفت و بر رعایت حجاب در جامعه بویژه در رسانه ملی تأکید شد.

حضور بانوان محجبه در صدا و سیما بخصوص در مشاغل گویندگی و اجرا باعث نمود بیشتر فرهنگ حجاب در جامعه و الگوپذیری زنان از مجریان عفیف رسانه ملی شد. اما نباید به این امر بسنده کرد و دلخوش بود؛ چرا که چند برابر فعالیت‌های رسانه ملی در ترویج فرهنگ حجاب و عفاف، رسانه‌های بیگانه برای ترویج بی‌حجابی و انحراف از عفاف می‌کوشند.

مفهوم‌شناسی حجاب

حجاب در لغت معانی مختلفی دارد مانند پوشش، پرده، منع و آنچه میان دو چیز واقع شود. در لغتنامه دهخدا آمده حجاب بازداشتن، روگیری، عفاف، حیا و شرم است. در این نوشتار منظور از حجاب، پوشش اسلامی است که به عنوان یکی از احکام وجوبی اسلام مطرح است.

عفاف و عفت، پدید آمدن حالتی برای نفس است که به‌وسیله آن از فزون‌خواهی نفسانی جلوگیری شود. پایه عفاف، خویشتنداری است و تنها به جنس زن اختصاص ندارد و عفاف، مردان را هم شامل می‌شود. دهخدا نیز عفاف را به پارسایی و پرهیزگاری، نهفتگی پاکدامنی و خویشتنداری معنا کرده است. عفاف در مقایسه با حجاب، امری کلی است و وجود نیروی عفاف به عنوان یک صفت نفسانی و ارادی سبب می‌شود انسان به نیازها و غرایز وجودی خود پاسخی عاقلانه و مناسب بدهد و از افراط و تفریط بپرهیزد. حجاب به‌عنوان یک شاخه از درخت عفاف، بخش مهمی از آن محسوب می‌شود و راهکاری مهم برای نهادینه ساختن امر عفاف است.

جلب اعتماد مخاطب

برای آشنایی بیشتر با مفهوم حجاب و نمود آن در برنامه‌های رسانه ملی به مصاحبه با یکی از پیشکسوتان گویندگی و اجرا در رادیو و تلویزیون نشستیم. سونیا پوریامین، چهره آشنای مردم در برنامه‌های اجتماعی و خانواده و حتی برنامه‌های سیاسی درباره حجاب و نمود آن در رسانه ملی می‌گوید:حجاب و عفاف، کرامت منحصر به فردی است که مجریان رسانه ملی از آن برخوردارند؛ امتیازی که مجریان شبکه‌های خارجی از آن محروم‌اند. خانواده ایرانی بخصوص سرپرستان خانوار وقتی می‌بینند یک مجری زن با حجابی زیبا و منطقی در صفحه تلویزیون ظاهر می‌شود و خبر می‌خواند یا برنامه تلویزیونی اجرا می‌کند احساس می‌کند چه خانم با نجابتی با آنها و بچه‌های آنها صحبت می‌کند، لذا این احساس، باعث ایجاد حس اعتماد در مخاطب می‌شود که دوست دارد فرزندان و اهالی خانه به شبکه‌هایی که معانی و رفتارهای احترام‌برانگیز، عفاف و نجابت در آن مشهود است، توجه کنند. حجاب یک بار معنایی برای زن ایرانی دارد و اگر این زن، شاغل بیرون از خانه باشد باعث می‌شود کارش جدی‌تر دیده شود و اگر آن زن مجری رادیو و تلویزیون باشد کار هم جدی و هم دلنشین‌تر دیده خواهد شد.

این مجری و کارشناس ارشد رادیو و تلویزیون توضیح می‌دهد: هنر و فن اجرای رادیویی و تلویزیونی تنها بخش اندکی از صفات ذات فرد را شامل می‌شود و بخش اعظم آن به آموزش فن‌بیان، مخاطب‌شناسی تجربه و مطالعه مربوط است. در این شغل افراد به صورت مرحله به مرحله جلو می‌روند تا جایی‌که سطح معلومات، قدرت بیان، تسلط در اجرا و تجربیات فرد، نشان‌دهنده عیار واقعی یک مجری رادیویی و تلویزیونی می‌شود. از همه مهم‌تر میزان موفقیت یک مجری وقتی مشخص می‌شود که از یک خاستگاه مناسب و بالایی نزد مردم و مخاطبان برخوردار باشد. به عبارتی سنگ محک یک مجری زن، مردم و داوری مردمی است.

ارزش‌های انسانی

پوریامین با بیان این که نوع حجاب و پوشش مجریان زن در رسانه ملی یک الگو برای جامعه بخصوص نسل جوان است، اضافه می‌کند: حجاب و عفاف یک مجری زن در تلویزیون بدون شک بر چهره کلی حجاب در جامعه تأثیرگذار است. این که برخی فکر می‌کنند ممکن است حجاب برای یک مجری زن محدودیت بیاورد و دست و پا گیر باشد درست نیست. شاهد هستیم زنان مجری رسانه ملی از برنامه‌های زنده ریاست جمهوری گرفته تا اخبار و برنامه تولیدی رادیو، تلویزیون و بسیاری دیگر... با قدرت و تسلط بالا ظاهر می‌شوند. رسانه ملی انصافا بدرستی توانسته سیمای حجاب و عفاف را به جامعه انعکاس دهد اما کافی نیست و باید مطالعه دقیق‌تر و فعالیت بهتر و معقول‌تری در نمایش سیمای عفاف داشت. باید بپذیریم بخشی از دختران جوان ما در برابر الگوی حجابی که رسانه ملی ارائه می‌کند مقاومت می‌کنند. لذا برنامه‌سازان رسانه ملی باید با پژوهشی دقیق و مطالعه روحیه دختران نوجوان و جوان جامعه اقدام به ساخت برنامه‌هایی انگیزه بخش در ترویج سیمای حجاب و عفاف کنند.

ارمغان بی‌حجابی

پروین سلیحی، مشاور رئیس سازمان صدا و سیما در امور زنان نیز با اشاره به این که پدیده بی‌حجابی یک پدیده غربی و غیراسلامی است، می‌گوید: پدیده بی‌حجابی نتوانسته آرامش را برای خانواده و جامعه در کشورهای غربی به ارمغان بیاورد. الگوی بی‌حجابی غربی، بی‌بندوباری‌های جنسی و در نهایت به تزلزل نظام خانوادگی ختم می‌شود. این تزلزل به نابودی حریم و حرمت خانواده می‌انجامد. خانواده‌ای که حریم ندارد افراد آن خانواده هم دارای ارتباطاتی بدون حریم خواهند شد.

حتی متفکران و نویسندگان غربی نیز به این بی بند و باری جهان غرب که منجر به پایمال شدن ارزش‌های انسانی می‌شود، اذعان دارند. ویلیام گاردنر، دانشمند آمریکایی در کتاب خود با عنوان جنگ علیه خانواده می‌نویسد، وقتی این حد و مرزها و حریم‌ها برداشته می‌شود، اولین آسیب به خانواده و نظام ارزشی خانواده وارد می‌شود و در نهایت با متلاشی شدن نظام خانواده شاهد افزایش طلاق و ازدیاد فرزندان طلاق و بالطبع افزایش فساد و بزهکاری در جامعه خواهیم بود.

رضایت 78 درصدی زنان از حجاب

این فعال امور زنان اضافه می‌کند: اسلام یک تعریف جامع و کامل از حجاب داده که همان پوشش معقول و مشروع است و به پدید آمدن عفاف منجر می‌شود. حجابی که عفاف بیاورد منظور نظراسلام است. حتی اسلام تأکید زیادی به حجاب در مردان دارد. به این معنی که مردان هم پوششی معقول در لباس و حریمی در نگاه و ارتباطات اجتماعی داشته باشند. حضور زن در جامعه به این معنی نیست که مسائل زنانگی او به عنوان ابزار دیده شود بلکه زنان جامعه از تخصص و توانایی‌های بالای فردی و اجتماعی برخوردارند که با حضور انسانی در جامعه می‌توانند آن توانایی‌ها را به منصه حضور برسانند.

بر اساس تازه‌ترین پژوهشی که در جامعه شده بیش از 78 درصد افراد بخصوص زنان به ضرورت داشتن حجاب در جامعه تأکید داشته‌اند؛ اما آمار کمتری از این رقم را شاهد هستیم که در جامعه با حجاب کامل تردد می‌کنند. باید نوعی فرهنگسازی درست و روشنگری صحیح و اسلامی انجام شود که درصد پذیرش حجاب برتر در جامعه افزایش یابد. آنچه در تبلیغات ماهواره‌ای بسیار تأکید می‌شود مسأله بی‌حجابی و استفاده ابزاری از زن است. در برنامه‌های رسانه ملی ما شاهد ترویج مناسب سیمای عفاف و حجاب هستیم و فرهنگسازی خوبی انجام می‌شود اما کافی نیست. برخی بازیگران و هنرپیشگان هم باید هوشیارتر عمل کنند، مثلا در سریالی یک هنرمند زن با حجاب کامل و رفتاری اسلامی حضور می‌یابد یا هنرپیشه مرد هم نقشی الگوساز را بازی می‌کند؛ اما بعد از مدتی به واسطه گسترش ابزارهای ارتباطی و مخابراتی، از همان هنرپیشه زن یا مرد عکس و تصاویری در شبکه‌های مجازی منتشر می‌شود که کاملا متفاوت با نقش‌های هنری آنان است.

نیاز رسانه ملی به برنامه‌سازی جدی

رسانه ملی در بخش عفاف باید گام را فراتر از برنامه‌های گفت‌وگومحور بگذارد و برنامه‌هایی در قالب سریال، انیمیشن یا نمایش‌های داستانی رادیویی و تلویزیونی تولید کند. من در جشنواره‌های عفاف و حجاب در سال‌های 86 و 88 به عنوان داور و ناظر حضور داشتم که متاسفانه حتی یک محصول در بخش نمایشی و سینمایی با هدف عفاف و حجاب یافت نشد. رسانه ملی هنوز برای رسیدن به نقطه ایده‌آل که ترویج عفاف و حجاب در برنامه‌هاست، خیلی فاصله دارد. یکی از بزرگ ترین کمبودها، کمبود در بخش سناریونویسی است. افرادی که در بخش عفاف و حجاب سناریو بنویسند خیلی کم هستند. البته هستند افرادی که این قابلیت را دارند. باید به آنها جهت داد تا بتوانند بخوبی پیامدهای ناهنجاری را در بی‌حجابی بنویسند.

رسانه ملی از سناریوهایی که در باب عفاف و حجاب برای فیلم‌های داستانی و سریال‌های تلویزیونی نوشته شوند،خوب استقبال می‌کند و پشتیبانی مالی و معنوی مناسبی ارائه می‌دهد. لذا سناریونویس‌ها این بخش را جدی‌تر نگاه کنند. آموزش و پرورش، نهادهای فرهنگی، آموزش عالی، نیروی انتظامی و دیگر نهادها... در کنار رسانه ملی باید نسل جوان را با پیامدهای مثبت و منفی حجاب یا بی‌حجابی آشنا کنند. کارهای آموزشی موثر و بیشتر باعث نهادینه شدن قداست و ارزشمندی حجاب می‌شود. بخش‌های یادشده در این موضوع با اراده ملی، همگرایی ملی، همدلی و همزبانی ملی باید فعالیت‌هایی همسو و هم‌جهت را تعریف کنند تا با هم‌افزایی بیشتر بتوان نتایج بهتری به دست آورد.

ویژگی منحصربه‌فرد رسانه ملی

رعایت حجاب شرعی و نبود صحنه‌های مبتذل و غیراخلاقی (برخلاف شبکه‌های ماهواره‌ای) رسانه ملی را نه تنها در دنیا، بلکه میان کشورهای اسلامی نیز منحصر به فرد کرده است.

گفت‌وگو و تهیه گزارش از بانوان باحجاب موفق، از عملکردهای مثبت برنامه‌های رسانه ملی است. نشان دادن این واقعیت که هرگز حجاب به عنوان مانعی در مسیر پیشرفت و موفقیت زنان نیست در مقابل کسانی که جنبه محدودسازی و مانع‌تراشی حجاب در فعالیت‌های اجتماعی زنان را مطرح می‌کنند، ستودنی است. در بسیاری از برنامه‌ها و سریال‌های تلویزیونی، بانوان با پوشش مناسب از چهره مثبت و سازنده‌ای برخوردارند. در اجرای برنامه‌ها دیده می‌شود مجریان خانم با استفاده از حجاب برتر اجرای موفقی دارند. این امر باعث علاقه‌مندی مخاطبان به این شخصیت‌ها می‌شود و اثرگذاری گفتار و رفتار این افراد در مخاطبان برای ترویج فرهنگ حجاب بسیار موثر است.

قهرمانان محجبه

مهم‌ترین کارکرد رسانه ملی الگوآفرینی است. لذا برای جذب مخاطب و فرهنگسازی، طرح الگوهای شخصیتی یا ستاره‌سازی بسیار مهم است. در هر فیلم یا سریالی، فردی به عنوان قهرمان فیلم دارای شخصیتی جذاب است که سیر داستان را به دست می‌گیرد. مخاطب نیز از نظر عاطفی و فکری با او همراهی می‌کند و این امر گاهی به همذات پنداری مخاطب با او می‌انجامد. این امر نقش مهمی در الگوبرداری از شخصیت و رفتارهای قهرمان داستان در مخاطب دارد و خواسته یا ناخواسته از رفتار پوشش و گفتار هنرپیشه تقلید می‌کنند. حال اگر این ستاره فیلم یک زن محجبه و عفیف باشد، زمانی نمی‌گذرد که می‌توان نمونه‌های الگوبرداری شده آن ستاره فیلم را در جامعه مشاهده کرد.

محمد زندکریمخانی

رادیو و تلویزیون