تائید «اَبَر ماه» شنبه‌شب‌؛ واقعیت چه بود؟

صبح یکشنبه به عادت معمول حرفه‌ای خود خبرهای علمی خبرگزاری‌ها را بررسی می‌کردم. خبری را در یک خبرگزاری دیدم با تیتر «ابرماه در آسمان تائید شد». از تیتر خبر معلوم بود که باز هم با خبری بی‌پایه و اساس مواجه‌ایم. با خواندن متن خبر نیز نسبت به حدس اولیه مطمئن شدم. تصور کردم رسانه‌های ما آنقدر به آن بلوغ رسیده‌اند که فریب این خبرهای جنجالی را نخورند و خودشان بزودی خبر را حذف می‌کنند، اما با گذشت چند ساعت دیدم یک به یک خبرگزاری‌ها شروع به بازنشر آن خبر کرده‌اند! افسوس خوردم که ‌ای کاش همان موقع با آن خبرگزاری تماس می‌گرفتم و اطلاع می‌دادم که واقعیت چیست.

ماه چه در حالت بدر (ماه شب چهاردهم) دیده شود، یا در هر حالت دیگری باشد، هنگام طلوع یا غروب وقتی از دید ناظر زمینی در کنار عوارض موجود در افق مثل ساختمان‌ها و کوه‌ها و درخت‌ها دیده شود، بزرگ‌تر از حالت عادی به نظر می‌رسد. علت این پدیده بیشتر یک خطای بصری است تا یک رویداد واقعی ناشی از نزدیک شدن ماه به زمین. برای آزمایش این موضوع می‌توانید ماه را هنگام طلوع یا غروب وقتی با چشم غیرمسلح بزرگ‌تر به نظر می‌رسد با یک دوربین دوچشمی ببینید؛ به طوری که بجز ماه چیزی در دوربین شما دیده نشود. این کار را وقتی ماه به وسط آسمان رسید و به نظرتان اندازه‌اش مثل همیشه و کوچک‌تر هم شد دوباره انجام دهید. در این شرایط خواهید دید اندازه ماه تغییری نکرده و باز هم به همان اندازه در دوربین دیده می‌شود. علت بزرگ‌تر به نظر رسیدن قرص ماه هنگام طلوع یا غروب این است که وقتی قرص ماه در کنار عوارض زمینی قرار می‌گیرد، مغز ما این طور نتیجه‌گیری می‌کند که این جرم آسمانی نسبت به آن کوه، درخت یا ساختمان باید خیلی بزرگ‌تر دیده شود و بنابراین به نظر ما می‌رسد که ماه بزرگ‌تر شده است. در حالی که دور و نزدیک شدن ماه در مدارش نسبت به زمین تنها تغییری به اندازه‌ حداکثر 1‌‌/‌‌0 درجه در اندازه زاویه‌ای ظاهری ماه ایجاد خواهد کرد. از این دست خطاهای بصری کم نیست و با جستجو در اینترنت با موارد جالبی از خطاهای بصری روبه‌رو خواهید شد.

ماه در نزدیک‌ترین فاصله از زمین حدود 355 هزار کیلومتر و در دورترین فاصله حدود 406 هزار کیلومتر از زمین فاصله دارد. در ماه‌های مختلف فازهای گوناگونی از هلال ماه ممکن است در نزدیک‌ترین فاصله از زمین قرار داشته باشد؛ از هلال باریک ماه گرفته تا ماه کامل. وقتی قرص ماه کامل در وضعیت مداری قرار داشته باشد که حدود 355 هزار کیلومتر از زمین فاصله داشته باشد، در این صورت از اصطلاح تبلیغاتی ـ رسانه‌ای «اَبَر ماه» (Super Moon) در رسانه‌ها برای جلب توجه مردم نسبت به تماشای ماه کامل استفاده می‌کنند. با این حال ذکر این نکته ضروری است که بزرگ‌تر دیده شدن ماه کامل چیزی نیست که نسبت به شب‌های دیگر سال با چشم غیرمسلح چندان محسوس باشد. به عبارت دیگر در متن خبر باید تفاوت بین علت بزرگ‌تر دیده شدن ماه شب چهاردهم و رخداد ابرماه برای مخاطب شرح داده شود تا خواننده خبر دچار توهم مواجهه با قرص ماه بسیار بزرگ و کاملا غیر عادی در آسمان در نتیجه نزدیک شدن کره ماه به زمین نشود.

در این بین مشکل اصلی همان دردی است که سال‌هاست روزنامه‌نگاری علمی در ایران به آن مبتلاست. مشکل اینجاست که همکاران عزیز ما در رسانه‌ها و بویژه در خبرگزاری‌ها، بنا به عادت معمول، اخبار مهیج در حوزه نجوم را مثل اخبار جذاب سایر حوزه‌های علمی اعم از فناوری دیجیتال و ماشین و زیست‌شناسی و... قبل از اندکی مطالعه و تأمل، به محض مشاهده در وبگاه فرنگی زبان ترجمه می‌کنند و از آن بدتر این که اگر آن خبر ترجمه شده در وبگاه یک خبرگزاری منتشر شود، بلافاصله سایر خبرگزاری‌ها به استناد و اعتبار خبرگزاری منتشرکننده آن خبر، شروع به بازنشر آن در پایگاه‌های خود می‌کنند؛ بدون آن که مستقلا صحت و سقم آن را بررسی کنند. مثال‌های مشابه در این زمینه کم نیست: انتشار اخبار مربوط به پایان جهان در سال 2012، تاریک شدن سه روزه زمین در شب یلدا، نمایش لوگوی شرکتی نوشابه‌ساز روی قرص ماه، پیدا شدن صخره‌ای با چهره انسان در مریخ، پرنور شدن مریخ در آسمان شب به اندازه ماه، مشاهده یوفوها و... تنها معروف‌ترین نمونه‌ها از انتشار خبرهای کذب و دروغ‌پردازانه نجومی در سرویس علمی برخی خبرگزاری‌هاست.

بالطبع از خبر‌نگار انتظار نمی‌رود که دانش عمیقی در تمام حوزه‌های علمی و از جمله نجوم داشته باشد؛ اما اندکی مطالعه پیش از دست به قلم بردن و مصاحبه با کارشناس آن حوزه و تأمل در محتوای کلی هر خبر غیرعادی از وظایف خبرنگار و رسانه متبوع اوست.

کاظم کوکرم‌‌

‌‌ دبیر گروه دانش