نشاط و همبستگی اجتماعی، ارمغان ماه مهربان

از بعد عبادی هم روزه‌داری عبادتی است که با دیگر عبادت‌های واجب و مستحب یک جورهایی فرق دارد. روزه‌داری و ماه مبارک رمضان به شکلی عمیق با مناسبات اجتماعی و فرهنگی زندگی‌مان گره خورده و این ماه فرصت خوبی است تا بسیاری از رفتارهای درست اجتماعی را در بستری معنوی تمرین کنیم. به همین علت افرادی که با رعایت تمام اصول و قواعد روزه‌داری، ماه مبارک رمضان را به پایان می‌رسانند، سیری در آفاق و انفس را تجربه می‌کنند که موجب می‌شود در تمام مسائل فردی و بخصوص رفتارهای اجتماعی خود، ‌تفاوتی مثبت و شیرین را احساس کنند.

دکتر کاظم قجاوند، جامعه‌شناس و پژوهشگر مسائل خانواده و جامعه درباره کارکردهای ماه مبارک رمضان از بعد جامعه‌شناسی به جام‌جم می‌گوید:‌ ماه مبارک رمضان علاوه بر برکات و فواید دینی و مذهبی ـ که می‌تواند باعث ارتقای اعتقادات افراد شود ـ از نظر اجتماعی هم آثار و فواید مطلوب زیادی به دنبال دارد. بنا به تاکید این استاد دانشگاه شاید بتوان مهم‌ترین کارکرد اجتماعی ماه مبارک رمضان را در افزایش همبستگی اجتماعی ناشی از خود کنترلی و بیداری فطرت پاک انسانی دانست.

به باور وی، همبستگی اجتماعی در حال و هوای معنوی ماه رمضان افزایش می‌یابد و افراد از نظر اجتماعی با روحیه‌تر می‌شوند و این روحیه به همراه خود کنترلی و بیداری سرشت پاک انسانی موجب می‌شود وجدان جمعی قوی‌تری در این ماه بر فضای جامعه حاکم شود.

قجاوند خاطر نشان می‌کند:‌ در بیشتر کشورهای اسلامی و همین‌طور کشور خودمان، شاهد کاهش چشمگیر جرایم و ناهنجاری‌های اجتماعی در این ماه هستیم. به بیان دیگر، با حاکمیت وجدان جمعی قوی‌تر بر فضای عمومی جامعه، بازدارنده‌های درونی حتی در فطرت افرادی که آمادگی بیشتری برای انجام جرایم و ناهنجاری‌های اجتماعی دارند، بیدار می‌شود و این بازدارنده‌های درونی به شکلی قوی عمل کرده و پیشگیری اتفاق می‌افتد.

به گواهی آمار و ارقام پلیس و مراجع قضایی، جرم و جنایت و هنجارشکنی و قانون گریزی در این ماه به طور قابل توجهی کاهش می‌یابد آن هم بدون این که تدابیر ویژه حاکمیتی در کار باشد.

آشتی‌کنان‌های رمضانی

شاید شما هم در خانواده یا فامیل افرادی را بشناسید که به دلایلی روابط‌شان شکرآب است و شما و بزرگ‌ترهای فامیل و خانواده به دنبال فرصتی هستید تا این افراد را به بهانه‌ای با یکدیگر آشتی بدهید و چه بهانه و فرصتی بهتر از ماه مبارک رمضان. در ماه ضیافت خدا و در شرایطی که همه چیز برای بخشش گناهان ما از طرف خدا مهیاست، انگار ما آدم‌ها راحت‌تر می‌توانیم یکدیگر را ببخشیم و از اشتباهاتی که دیگران در حقمان مرتکب شده‌اند، بگذریم. خیلی وقت‌ها سفره‌های افطاری و دور هم جمع شدن‌های مردم در ماه مهربانی، بهانه‌ای می‌شود تا اقوام، دوستان و همسایگانی که به دلایلی از یکدیگر کدورت دارند و با هم قهر کرده‌اند، آشتی کنند.

قجاوند در این باره می‌گوید: در ماه مبارک رمضان افراد از نظر اعتقادی آمادگی بیشتری برای بخشش،‌ مودت، مهربانی و همیاری اجتماعی از خود نشان می‌دهند. افراد در این ماه از مادیات فاصله می‌گیرند و همکاری‌های اجتماعی افزایش می‌یابد.

از صله رحم تا وصلت‌های خویشاوندی

لحظه افطار بی‌شک یکی از زیباترین لحظه‌هایی است که در ماه مبارک رمضان تجربه می‌کنیم. در این لحظه اغلب احساس دانش‌آموزی را داریم که از یک امتحان سخت سربلند بیرون آمده است. افطاری دادن اما یکی از سنت‌های پسندیده‌ای است که در منابع دینی ما هم به آن خیلی سفارش شده، تا جایی که در روایتی از امام صادق‌(ع) آمده است: «کسی که برادرش را برای رضای خدا اطعام کند، پاداشش برابر پاداش کسی است که صد هزار نفر از مردم را اطعام کرده است.»

در ماه مبارک رمضان خیلی از مردم تلاش می‌کنند با افطاری دادن از فضیلت این ماه و اطعام روزه‌داران بهره بیشتری ببرند. برپایی سفره‌های افطاری، صله ارحام و دیدار خویشاوندان را در پی دارد که خود یکی دیگر از سفارشات مهم دین مبین اسلام است.

اما آیا این افطاری دادن‌ها و دیدار با دوستان و آشنایان می‌تواند از منظر اجتماعی هم برای ما برکاتی داشته باشد؟ قجاوند در پاسخ به این پرسش می‌گوید: ‌برپایی سفره‌های افطاری در ماه مبارک رمضان موجب نزدیکی قلب افراد به همدیگر می‌شود. به گفته وی، خیلی وقت‌ها همین دید و بازدیدها و کنار هم نشستن‌ها موجب دیدار و آشنایی افراد با یکدیگر می‌شود. مقدمات بسیاری از وصلت‌ها نیز در همین صله رحم‌ها و دیدارهای دوستانه، ‌فامیلی و خانوادگی فراهم می‌شود و شاید این یکی از دلایلی باشد که در دین ما این‌قدر به صله رحم توصیه شده است.

تقویت روابط اجتماعی در سطح خانواده

از سوی دیگر ماه مبارک رمضان بر روابط افراد در خانواده‌ها نیز می‌تواند تاثیر بگذارد.

این پژوهشگر با اشاره به وضع کنونی خانواده‌ها می‌افزاید: ما خانواده‌های زیادی را داریم که به دلیل مشغله‌های ناشی از زندگی‌های صنعتی و ماشینی امروزی، چندان فرصتی برای دور هم بودن و غذا خوردن کنار یکدیگر ندارند. اما در ماه مبارک رمضان اغلب افراد سعی می‌کنند حداقل در وعده‌های سحر و افطار کنار اعضای خانواده بنشینند و دور هم غذا بخورند. این دور هم نشستن بر سر سفره غذا، خود فرصت خوبی است تا میان اعضای خانواده تعامل برقرار شود و اگر فضای سرد و خشکی در خانواده حاکم است با این تعاملات و صحبت کردن‌ها از بین می‌رود و روابط اجتماعی میان اعضای خانواده تقویت می‌شود.

مهیا بودن شرایط نشاط اجتماعی

اصولا ماه مبارک رمضان با برپایی جشن‌های متعددی در سطح محلات و شهرها گره خورده است. این جشن‌ها در میانه این ماه مبارک و با میلاد خجسته دومین امام شیعیان حضرت امام حسن مجتبی‌(ع) به اوج خود می‌رسد.

بنا به تاکید قجاوند، برپایی این جشن‌ها در کنار حال و هوای معنوی موجود در فضای جامعه عامل موثری برای رسیدن به نشاط اجتماعی است. در کنار این مساله نباید از موضوع تاثیر روزه‌داری بر سلامت افراد هم بسادگی گذشت. به گفته این استاد دانشگاه، روزه ماه مبارک رمضان و امساک از خوردن و نوشیدن می‌تواند به درمان بسیاری از بیماری‌ها کمک کند و بدیهی است افراد دارای سلامت بیشتر زندگی شادتری را هم تجربه می‌کنند و این خود به معنای گسترش بیشتر نشاط اجتماعی در جامعه است.

تجربه پیوند اجتماعی مبتنی بر ایمان و همدلی

شب‌های قدر در روزهای پایانی ماه مبارک رمضان حال و هوایی دیگر دارد. حتی افرادی که به دلایلی از فیوضات این ماه مبارک محروم مانده‌اند هم وقتی به شب‌های احیا می‌رسند، می‌کوشند از این سفره پر فیض الهی محروم نمانند و فرصت بی‌بدیل احیای شب‌های قدر را از دست ندهند.

در این شب‌ها انگار همه ما به شکلی ویژه از سوی خداوند دعوت شده‌ایم تا با او خلوت کنیم و تمام رازهای نگفتنی خود را با خدایمان در میان بگذاریم. اما عبادت در شب‌های قدر نیز مانند دیگر عبادات، بیشتر وقت‌ها به جماعت برگزار می‌شود و افراد سعی می‌کنند در گروه‌های گسترده در این شب‌ها به درگاه خداوند بروند تا شاید به حرمت نفسی پاک، همه از برکات این شب‌های الهی بهره‌مند شوند.

به گفته دکتر قجاوند، در شب‌های با ارزش قدر افراد در جامعه به نوعی پیوند اجتماعی مبتنی بر ایمان و همدلی را تجربه می‌کنند و می‌آموزند چگونه در ورای زندگی شهری و صنعتی امروز به ابعاد دینی و اجتماعی خود هم توجه کنند.

جوشش‌های خیر در ماه فیوضات الهی

اگرچه کار خیر زمان ندارد، اما به طور معمول در ایام خاصی از سال مانند ماه مبارک رمضان جنب و جوش‌ها برای انجام کارهای خیر بیشتر می‌شود. دکتر قجاوند افزایش میل به انجام کارهای خیر در ماه مبارک رمضان را یکی دیگر از کارکردهای اجتماعی این ماه می‌داند و می‌افزاید:‌ در این ماه شاهد افزایش کمک به مستمندان و دستگیری از فقرا و افراد نیازمند هستیم. علاوه بر این، در ماه مبارک رمضان نمازهای جماعت به صورتی گسترده‌تر برپا می‌شود.

بنا به تاکید این استاد جامعه‌شناسی، تشکل‌های خیریه و همچنین برپایی نماز جماعت و حضور گسترده‌تر مردم در مساجد خود می‌تواند همبستگی اجتماعی را افزایش دهد. وی خاطر نشان می‌کند:‌ وقتی همسایه‌ها و اعضای محله و دوستان و آشنایان در نمازهای جماعت شرکت می‌کنند از حال و روز یکدیگر باخبر می‌شوند و به این صورت افرادی که نیازمند کمک هستند شناسایی می‌شوند و ارتباطات اجتماعی گسترده‌تری میان اعضای محله یا همکاران برقرار می‌شود و این خود می‌تواند موجب شود مردم با کمک یکدیگر بتوانند مشکلاتشان را حل کنند و فضای مطلوب‌تری در محله ایجاد شود.

خود تنظیمی مثبت؛ منتهی به صبوری اجتماعی

روزه‌داری ماه رمضان علاوه بر آثار و کارکردهای اجتماعی متنوع، در بعد فردی هم اثرات و برکات فراوانی دارد و بدیهی است کارکردهای مثبت این ماه مبارک بر افراد، زندگی اجتماعی و روابط آنها اثر گذاشته و آثار اجتماعی مثبتی در سطح جامعه باقی می‌گذارد.

به باور قجاوند با روزه‌داری در ماه مبارک رمضان یک خود تنظیمی مثبتی در افراد پدید می‌آید. به طوری که فرد روزه‌دار بیشتر حواسش به خودش است تا مبادا با انجام حرکت یا رفتاری در قبولی عبادتش خللی ایجاد شود. بنا به تاکید این پژوهشگر خانواده و جامعه با این خود تنظیمی مثبت، شاهد افزایش تحمل اجتماعی در سطح جامعه هستیم.

این در حالی است که در شرایط کنونی بیش از هر زمان دیگری به این صبوری اجتماعی در رفتار، ‌گفتار و تحمل شنیدن عقاید مخالف برای رسیدن به همدلی و همزبانی که تاکید رهبر معظم انقلاب است، نیازمندیم.

فرصتی برای حضور بیشتر در مساجد

ماه مبارک رمضان در عمل فرصت و بهانه خوبی برای حضور بیشتر مردم در مساجد نیز به شمار می‌رود.

مساجد در جامعه اسلامی می‌تواند در نقش یک (سازمان مردم نهاد) بزرگ فعالیت داشته باشد. همان گونه که در زمان پیامبر اسلام تمام فعالیت‌ها در این مکان مقدس متمرکز بود و همه تصمیم‌های مهم حکومتی در مساجد گرفته می‌شد.

اما اکنون گاهی شاهدیم مساجد کارکرد اصلی خود را از دست داده‌اند و کم نیستند مساجدی که فعالیت‌هایشان به برگزاری مجالس ختم تجملاتی محدود شده است.

این پژوهشگر مسائل اجتماعی با تاکید بر این که ماه مبارک رمضان فرصت خوبی برای آشتی جوانان با مساجد است، عنوان می‌کند: ‌امسال هم مثل چند سال گذشته ماه مبارک رمضان با تعطیلات تابستان و اوقات فراغت دانش‌آموزان مقارن شده است و می‌توان از این فرصت برای غنی‌سازی معنوی اوقات فراغت جوانان و نوجوانان بهترین بهره را برد. هر چند این امر مهم به برنامه‌ریزی دقیق و کمک همه دست‌اندرکاران حوزه جوانان و نوجوانان نیازمند است.

زهرا چیذری/ جام‌جم