نبرد بر سر یک بشکه آب

از دیدگاه سازمان ملل متحد، مشکل مدیریت منابع آب پس از مشکل جمعیت دومین مساله کلان جهان است. چه آن‌که افزایش جمعیت بر مشکلات مدیریت آب دامن می‌زند و اگر معضل آب روزی مدیریت شود، کلید حل مسائل گرسنگی، بهداشت و مسکن نیز در دست ما خواهد بود. امروزه قریب به نیمی از جمعیت جهان به آب کافی برای رفع نیازهای خود دسترسی ندارند و تاسف‌بار این‌که مطالعات نشان می‌دهد تا حدود ده سال دیگر دو‌سوم جمعیت جهان با معضل کمبود آب روبه‌رو خواهند بود.

سال‌هاست که محققان و آینده‌پژوهان می‌گویند جنگ‌های آینده، بویژه در خاورمیانه نه بر سر نفت و دیگر منابع انرژی که بر سر منابع آب رخ خواهد داد. زنگ هشدار بحران آب برای ما وقتی جدی‌تر می‌شود که بدانیم قریب به 90 درصد جمعیت جهان در مناطقی زندگی می‌کنند که منابع آب مشترک با کشورهای همسایه‌شان دارند. اینها همه در حالی است که مطالعات نشان می‌دهد آسیب‌های ناشی از استفاده از آب ناسالم در بروز بیمارهای کشنده همه‌گیر به مراتب بیشتر از جنگ‌های سنتی می‌تواند تهدیدی برای امنیت جوامع بشری باشد. حصبه، وبا، مالاریا و اسهال هر ساله مرگ میلیون‌ها نفر را در جهان رقم می‌زند که در این بین آمار کودکان تلف شده در جهان در اثر اسهال به تنهایی به عدد قریب به دو میلیون نفر می‌رسد که با آمار خانمانسوزترین جنگ‌ها برابری می‌کند و پنج برابر بیشتر از تلفات ایدز است.

در بحث پیرامون معضل جهانی آب باید توجه داشته باشیم که از دیدگاه علمی سطوح مختلفی از این معضل تبیین شده و برای هر سطح راه‌حل‌هایی ارائه شده است. تنش آب، کم‌آبی و بحران آب سه سطح از مواجهه با معضل آب هستند. شاخص‌های مختلفی برای تعیین سطح بحران آب معرفی شده‌اند. براساس یکی از این شاخص‌ها، چنانچه سرانه منابع آب سالانه تجدیدپذیر بیش از 1700 مترمکعب باشد، مشکل بحران آب وجود نخواهد داشت و وضعیت سفید است، اما اگر سرانه سالانه منابع آب تجدیدپذیر به 1000 تا 1700 مترمکعب کاهش پیدا کند، در این حالت آن کشور در وضعیت تنش منابع آبی قرار خواهد گرفت. اگر این عدد به کمتر از 1000 کاهش یابد وضعیت کمبود آب بروز می‌کند و در صورت سقوط سرانه منابع آب یک کشور به کمتر از 500 مترمکعب در سال، بحران آب بروز خواهد کرد که در این حالت فشار بسیار شدیدی بر منابع آبی وارد شده و علی‌الاصول میزان آب آشامیدنی بهداشتی در یک منطقه کمتر از سطح تقاضا خواهد بود. برای مدیریت آب در جهان و مقابله با پیامدهای ناشی از آن راهکارهای متعددی پیشنهاد شده است. تدوین برنامه اقدام جهانی و فراملی با ضمانت اجرایی، اتخاذ سیاست‌های ملی بنا به مقتضیات هر کشور، مدیریت تقاضا، اختصاص یک درصد از تولید ناخالص ملی به مسائل آب و فاضلاب، اتخاذ سیاست قیمت‌گذاری مناسب، سیاست‌های توسعه‌ای متناسب با آمایش سرزمین، تضمین تامین 20 لیتر آب سالم برای هر انسان به‌عنوان حقی از حقوق بشر، تبیین ارتباط آب و بهداشت با مرگ و میر کودکان در کشورها، تغییر نگاه جهانی به آب از یک کالای مصرفی به منبع گرانبها، تشویق سرمایه‌گذاری و اعطای وام با بازپرداخت طولانی برای حل مشکلات مدیریت آب ازجمله راهکارهایی است که کارشناسان برای حل معضل آب در سطوح بین‌المللی، به‌عنوان نسخه کلی برای تمام کشورها تجویز می‌کنند.

ایران و رویارویی با چالش آب

معضل آب در ایران که کشوری با اقلیم خشک و نیمه‌خشک است در کنار شیب سریع افزایش جمعیت در یک قرن اخیر از حدود ده میلیون نفر در سال 1300، به حدود 75 میلیون نفر براساس آخرین سرشماری رسمی فشار بر منابع آبی را چند برابر کرده است. این در حالی است که براساس پیش‌بینی‌های سازمان ملل، ایران تا سال 2050 جزو ده کشور پرجمعیت جهان خواهد بود. همچنین سرانه سالانه منابع آب در ایران در سال ۱۳۸۶ حدود ۱۵۰۰ مترمکعب بوده است و پیش‌بینی می‌شود این رقم در سال ۱۴۰۰ به کمتر از 1200 مترمکعب به ازای هر نفر برسد. برخی مطالعات نیز نشان می‌دهد سهم سرانه منابع آب تا سال 2050 در ایران به کمتر از 1000 مترمکعب خواهد رسید و از این‌رو کشور به‌طور جدی در شرایط کم‌آبی قرار خواهد گرفت.

کلید حل بحران آب در خاورمیانه و کشور ما مدیریت به هم پیوسته منابع آب است؛ موضوعی که وزیر نیرو نیز در هفتمین اجلاس شورای جهانی آب بر آن تاکید کرده است. برقراری تعادل در عرضه و تقاضای آب، فراهم کردن زیرساخت‌های لازم برای دسترسی پایدار به منابع آب و اتخاذ سیاست‌های لازم برای مقابله با آلودگی‌های آب در کنار حفظ محیط‌زیست برای توسعه پایدار، کلیدهای ضروری برای اعمال مدیریت به هم پیوسته منابع آب است. صرف بودجه‌ای بالغ بر 25 میلیارد دلار از سال 2010 تا 2050 به منظور سرمایه‌گذاری در توسعه آب و شبکه فاضلاب، در کنار توجه به دیگر بودجه‌های عمرانی، نشان از توجه دولت و دستگاه‌ اجرایی کشور به حل مشکل آب در کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت دارد. با این حال بنا بر اظهارات وزیر نیرو در هفتمین اجلاس شورای جهانی آب در کره جنوبی، هنوز یک درصد از جمعیت شهری و 20 درصد از جمعیت روستایی از دسترسی به آب سالم محرومند و فقط 40 درصد از جمعیت شهری کشور تحت پوشش شبکه فاضلاب قرار دارند.

برای تحقق هدف مفهوم مدیریت به هم پیوسته منابع آب، از آنجا که منابع طبیعی محدود به مرزهای جغرافیایی کشورها نیستند، همکاری متقابل فرامرزی ایران در سطح منطقه خاورمیانه با کشورهای همسایه اهمیت مضاعف پیدا می‌کند. قاعدتا در چنین همکاری‌هایی اختلافاتی بین کشورها بروز خواهد کرد که از قبل پیش‌بینی وجود نهادهایی برای حکمیت و هماهنگ کردن امور بین‌المللی الزامی است. در کشور ما حدود 90 درصد مصرف آب را بخش کشاورزی به خود اختصاص داده است که همین موضوع لزوم اصلاح الگوی مصرف در این بخش را باتوجه به فناوری‌های نوین کشاورزی در بخش آبیاری نشان می‌دهد.

در این بین جبران تقاضا در بخش کشاورزی از طریق استفاده بی‌ضابطه از منابع آب زیرزمینی و برداشت غیرمجاز از این منابع آفتی است که باید تدبیری برای حل آن اندیشیده شود.

مشکل دیگر، بی‌توجهی به اصول آمایش سرزمینی و جانمایی غیرصحیح کارخانجات صنعتی است که مصرف آب بالا در مناطق کم‌آب دارند. با برنامه‌ریزی بهینه برای احداث کارخانه‌ها در آینده و انتقال تدریجی برخی صنایع از مناطق کم‌آب به مناطقی که ظرفیت پذیرفتن چنین صنایعی را دارند، به مرور چنین مشکلاتی قابل حل خواهد بود. بعلاوه توجه به آلودگی‌های ناشی از پساب کارخانجات صنعتی و اتخاذ تدابیر لازم برای تصفیه آنها باید با نظارت هر چه بیشتر از حالت لوکس و غیرالزام‌آور به سختگیرانه‌ترین فاکتور برای صدور مجوز احداث این کارخانه‌ها در نظر گرفته شود.

از دیگر راهکارهای لازم برای بهبود وضعیت مدیریت آب در سطح ملی می‌توان به این موارد اشاره کرد: برنامه‌ریزی برای دستیابی به آمارهای واقعی از منابع و سطح مصرف به جای در اختیار داشتن ارقام تخمینی، تلاش برای اعطای مشوق‌های لازم به منظور گسترش سرمایه‌گذاری در بخش آب، اتخاذ سیاست‌های راهبردی ملی برای کنترل بهداشت منابع آب، استراتژی مدیریت منابع آب در هنگام بروز خشکسالی، گسترش شبکه‌های آبرسانی در بخش کشاورزی و واقعی شدن نرخ آب در این حوزه برای افزایش بهره‌وری آب، برچیدن بساط ساخت و سازهای غیرمجاز در حریم رودخانه‌ها و دیگر منابع آبی، افزایش بودجه تحقیقات برای استفاده از منابع آب نامتعارف مانند فاضلاب‌ها و تصفیه پساب‌های صنعتی و کشاورزی و خانگی، تغییر نگاه عمومی به آب به‌عنوان یک محصول اقتصادی از طریق واقعی کردن نرخ مصرف آب مطابق با الگوهای منطقه‌ای و جهانی. در حال حاضر ظهور کانون‌های با تنش آبی در مناطق خشک و نیمه‌خشک کشور مشکل اصلی پیش‌روی منابع آبی ماست که به نظر می‌رسد با تغییر هر چه سریع‌تر نگاه مدیریتی به منابع آب از مدیریت عرضه آب به مدیریت تقاضا عبور از این وضعیت امکان‌پذیر باشد.

کاظم کوکرم‌‌ / دبیر گروه دانش