تاریخ آمل، 20 میلیارد تومان

بافت قدیم شهر آمل که در زمره بهترین و مستعدترین نقاط کشور برای ایجاد پارک ـ موزه تلقی می‌شود، در سیزدهم اردیبهشت 1378 با شماره 2330 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. از 25 هکتار این محوطه، حدود 4.5 هکتار آن که به باغ توکلی شناخته می‌شود، چندی است توجه هواداران و دوستداران میراث فرهنگی را به خود معطوف داشته و به دغدغه اصلی مسئولان میراث فرهنگی استان مازندران، شهرداری و شورای اسلامی شهرستان آمل تبدیل شده است. این محوطه 35 هزار مترمربعی، توسط مدعیان و وارثین خانواده مرحوم توکلی و با رای دیوان عدالت اداری از ثبت ملی خارج شده و سند شخصی برای آن صادر شده است.

مهدی ایزدی معاون میراث فرهنگی استان مازندران که رای دیوان را بسیار تعجب‌برانگیز می‌خواند، با اشاره به بررسی‌های اولیه باستان‌شناسی سال 1377 عنوان می‌کند: «تعیین 16 گمانه و کشف تعداد زیادی از انواع آثار منقول و غیر منقول شامل معماری، انواع ظروف سفالی و تعداد 245 سکه که قدمت محوطه را به دوران ساسانیان و سپس اسلامی بازمی‌گرداند، این نقطه را بهترین حریم به جهت سایت موزه تاریخی معرفی می‌کند.» با این اوصاف این امر در حالی به وقوع پیوست که دیوان عدالت اداری در زمان مقرر خواستار ارائه مستندات و شواهد کافی به جهت استمرار این محوطه در ثبت ملی کشور بود، اما اهمال و کوتاهی مسئولان در حضور یافتن و ارائه مدارک و شواهد مستدل، سبب صدور رای اینچنینی به نفع مالکان و در نتیجه محوطه از ثبت ملی خارج شد.

حمیدرضا طاهرنژاد، مدیرعامل سازمان بهسازی و نوسازی شهرستان آمل در این رابطه می‌گوید: «امروز این پیشامد از حیطه استان خارج و رنگ و بویی کاملا ملی یافته و شهرداری شهرستان آمل با مقاومت و اهتمام هر چه تمام‌تر در امر مرمت، احیا و خریداری خانه‌های تاریخی سطح شهر، با اتمام مراحل طراحی و ارائه پروپوزال ایجاد یک پارک باستان شناسی مملو از فرهنگ و تمدن ایرانی در این محدوده تاریخی سعی در احیای هویت و شناسنامه بومی و منطقه‌ای استان مازندران و در نتیجه تاریخ سرزمین ایران دارد.»

از سوی دیگر، خسرو ابراهیم‌زاده رئیس شورای اسلامی آمل، خارج شدن این حریم باستانی را با وجود انبوه داده‌های باستانی مدفون در خاک آن کاملا مردود شمرده و با اعلام این‌که هرگز اجازه ساخت و ساز و تغییر کاربری در این زمین داده نخواهد شد، می‌گوید: «با احترام به حق و حقوق مالکان، نشست‌ها و رایزنی‌هایی به جهت انعقاد تفاهم‌نامه‌ها و پیشنهادهایی در آزادسازی این فضای کهن از حیطه اختیارات خصوصی این شهروندان به وقوع پیوسته است.» به گفته او، اقداماتی مانند واگذاری اراضی در سطح شهر، خرید ملک از طرق بودجه‌های ملی، شهری و خیران یا دادن عواید ناشی از احداث سایت موزه تاریخی به این خانواده به عنوان بخش خصوصی از جمله این اقدامات است.

هرچند مدیریت شهری و مسئولان میراث فرهنگی شهرستان در نخستین قدم برای اعتراض به این اتفاق در کنار نامه‌ای با امضای 80 نفر از سرشناسان شهر به رئیس‌جمهور، کمپینی برای امضای مخالفان با این تخریب ایجاد کردند،‌ اما نکته اینجاست، آیا با وجود آثار نهفته در دل خاک و مالکیت اداره اوقاف (به جهت وجود سه امامزاده و آرامگاه مهم استان و کشور در حریم تاریخی) صادر شدن سندی اینچنینی برای املاک تاریخی از نظر حقوقی و قضایی دارای ابهام نیست؟ آیا نباید در ماهیت سند تردید کرد؟ هرگونه تغییر کاربری زمین به مسکونی و ساخت و سازهای خصوصی با داده‌های فرهنگی و آثار تاریخی مغایرت دارد.

متاسفانه نمونه‌هایی از این دست در کشور بسیار به وقوع می‌پیوندند. تخریب، تغییر کاربری، تصمیمات نگران کننده، اتفاقاتی است که هرچند وقت یکبار بناهای تاریخی و محوطه‌های باستانی و دوستداران میراث فرهنگی را به لرزه در می‌آورد و دیگر شنیدن خبری از نابودی یا تخریب آثار کهن و باستانی کشورمان خبر عجیبی نیست.

محمدرضا شیدفر، مدیر اداره میراث فرهنگی شهرستان آمل در گفت‌وگو با ایسنا به جلسه‌ای که مسئولان شهری آمل برای چاره‌اندیشی در باره این موضوع برگزار کرده‌اند، اشاره می‌کند و می‌گوید: «در آن جلسه بهترین راه‌حل برای نجات این محوطه، تغییر کاربری این باغ به فضای سبز عنوان شد تا بتوان این باغ و تاریخ آمل را حفظ کنند.»

البته به گفته او، با توجه به وضع اعتباری دولت باید چند دستگاه مانند استانداری، شهرداری و میراث فرهنگی این باغ را به قیمت باغ بخرند تا با تبدیل منطقه به پارک و انجام کاوش در آن، این محوطه را نجات داد.

اما، مهدی ایزدی، معاون میراث‌فرهنگی استان مازندران نیز در پاسخ به این پرسش خبرگزاری میراث فرهنگی که چرا این مجموعه از مالک خریداری نمی‌شود، می‌گوید: «خریداری باغ توکلی با آن مساحت بالا رقمی بالغ بر 20 میلیارد تومان بودجه می‌خواهد و در شرایط فعلی میراث‌فرهنگی چنین اعتباری را ندارد.»

به گفته او، شهرداری می‌تواند با معاوضه زمین یا دادن تراکم به زمین‌های مالک در دیگر نقاط شهر، باغ توکلی را تملک کند. پیش از این نیز میراث‌فرهنگی در جلساتی که با شورا و دادستان آمل داشت، تفاهم‌نامه‌ای منعقد کرد تا باغ توکلی توسط ارگان شهری تملک شود تا میراث‌فرهنگی بتواند در آنجا سایت موزه راه‌اندازی کند، اما از آن جلسه به‌ بعد دیگر هیچ اتفاقی رخ نداد.

با وجود این، شیدفر معتقد است که حتی اگر هر یک از این اتفاقات برای این محوطه‌ تاریخی رخ ندهد و مالک بخواهد ساخت‌وسازی در این منطقه حتی در حد حفر گودال انجام دهد،‌ با توجه به وجود این باغ در بافت تاریخی آمل، باید از میراث فرهنگی استعلام شود.

سرنوشت تاریخ آمل در دست چه کسی است؟

اکنون سرنوشت شهر قدیم بابل دچار تهدید جدی شده است، پیشتر مالک اصرار داشت میراث‌فرهنگی یا باغ را خریداری کند یا اجازه تغییر کاربری به آن داده شود، اما میراث‌فرهنگی نه توان خریداری داشت نه مجوزی برای تغییر کاربری داد. حالا باغ توکلی از فهرست آثار ملی خارج شده و مانده مجوز تفکیک باغ توسط شهرداری.

ایزدی معتقد است، حفظ باغ توکلی و شهر قدیم آمل در گرو تصمیم‌ شهرداری است؛ زیرا اگر شهرداری حکم تفکیک باغ توکلی را صادر نکند، مالک هم نمی‌تواند تغییر کاربری دهد و این شهر با کاربری باغ، سالم باقی می‌ماند.

مهدیس نجف‌زاده ‌/‌ جام‌جم