جهان رنگی سازها در نگارخانه تابستان

هنر ساختن سازها یا سازسازی هم مانند نوازندگی، آهنگسازی و دیگر ارکان مربوط به موسیقی کار ساده‌ای نیست. این‌که یک ساز چگونه تراشیده و ساخته شود تا بتواند صدای خوبی داشته باشد و نوازنده با آن براحتی بنوازد، ظرایف فراوانی دارد که سازنده ساز باید به آن واقف باشد و از عهده‌اش برآید.

این روزها یک سازنده موفق ساز، نمایشگاهی را در نگارخانه تابستان خانه هنرمندان برپا کرده است که در روزهای سرد زمستان بازدید از آن لذتبخش خواهد بود. محمدعلی برومند 15 ساز از ساخته‌های خود را در این نگارخانه به نمایش گذاشته است.

لعل، بیداد، طرفه، شهناز، پرند، نغمه، اورنگ، هما، رعنا، خسروانی، بسته‌نگار، کرشمه و عشاق بخشی از این سازها هستند که در این نمایشگاه مقابل چشمان بازدیدکنندگان خودنمایی می‌کنند.

در ساخت سازهای به نمایش درآمده، بیشتر از الگوی کاسه‌های محمد‌علی برومند و در بعضی هم از الگوهای علی محمد‌خان صفایی و حاج طاهر استفاده شده است.

کاسه‌های این سازها به صورت‌های مختلفی ازجمله هشت‌ترک با مغزی صدف و عناب، هشت‌ترک و ترک‌ها از چوب عناب با تزئین چوب فونل و صدف، استفاده از بیش از 500 قطعه چوب‌ مختلف با صدف، چوب آبنوس با مغزی نارنج همراه با تزئین عناب و صدف، پیشانی کاسه و سیم‌گیر یک تکه از چوب گردو، هفت‌ترک و ترک‌ها از چوب عناب با مغزی نارنج همراه با تزئین کهور و صدف، کاسه پیشانی عناب، هشت‌ترک از چوب سرخدار و قدمت ترک‌ها بیش از صد سال با تزئین چوب کهور، عناب، صدف و لاجورد، هفت‌ترک و ترک‌ها از چوب عناب و زرشک با تزئین صدف و چوب آبنوس، طرح کریمخانی 14 ‌ترک، ترک‌ها از استخوان چوب عناب و فونل همراه با تزئین صدف در پشت کاسه، شش‌ترک همراه با تزئین چوب کهور و عناب و صدف و مغزی شمشاد، پیشانی از چوب عناب و آبنوس، 11 ‌ترک، ترک‌ها چوب آبنوس و رزوود همراه با مغزی فیروزه و... ساخته شده‌ است.

دسته‌های سازها هم از چوب گردو با روکش آبنوس و رزوود، چوب زردآلو با تزئین 60 قطعه چوب‌ مختلف، چوب گردو، چوب هندی با تزئین صدف و چوب فونل و... ساخته شده و جهان رنگی چشمنوازی را ایجاد کرده‌اند.

برومند درباره سازهای به نمایش درآمده در این نمایشگاه می‌گوید: می‌خواستم تغییری در این ساز ملی ایجاد کنم. تقریبا همه سازها از سه‌تار الگوبرداری شده‌ است، اگر به مینیاتورهای خیلی قدیمی نگاه کنید، می‌بینید این ساز با همین کاسه و به همین شکل با تفاوت این‌که دسته بلند‌تری داشته، دیده می‌شود و تعداد سازهای دیگر در آنها به مراتب بسیار کمتر است.

او ادامه می‌دهد: در نتیجه من خواستم این ساز از زیبایی بیشتری برخوردار شده و از یکنواختی درآید. قبل از من، زنده‌یاد علی‌محمدخان صفایی این کار را می‌کرد و سازهای بسیار زیبایی هم ساخت که چندتایی بیشتر از آنها باقی نمانده است.

این هنرمند تمایل چندانی به فروش سازهایش ندارد، اما با این حال تصمیم گرفته آنها را بفروشد تا به دست اهلش برسد و نواخته شود. او درباره فروش سازهای حاضر در نمایشگاه اظهار می‌کند: 30 ساز ساخته‌ام؛ یک ساز را پروفسور سمیعی گرفتند و با خودشان بردند، یکی دیگر را هم یکی از آشنایان خریدند. خیلی علاقه‌ای به فروش نداشته‌ام، اما اکنون دلم می‌خواهد این سازها برود دست اهلش و نواخته شوند تا جا بیفتند. البته مطمئنم هر سازی را که بفروشم جایگزین دیگری در کارم برایش نخواهم داشت، چون هر کدام از این سازها منحصربفرد هستند.

محمدعلی برومند، متولد سال 1315 و خواهرزاده نورعلی‌خان برومند (از استادان موسیقی ایرانی و نوازنده تار، سه‌تار، سنتور، تنبک و کارشناس آواز) است. او که از حدود پنجاه سالگی ساخت سه‌تار را با راهنمایی نورعلی‌خان برومند و با تشویق استاد احمد عبادی آغاز کرده است، تاکنون بیش از 30 ساز ساخته که هرکدام منحصر‌بفرد محسوب می‌شود. او در این نمایشگاه نیمی از سازهایش را به نمایش گذاشته و می‌توان در انتظار نمایش دیگر سازهای خوش رنگ و خوش صدای او ماند.

نوای زیر و محزون سه‌تار

سه‌تار از سازهای مضرابی موسیقی ایرانی است که آن را معمولا با مضراب نمی‌نوازند و با ناخن، زخمه می‌زنند. سه‌تار و انواع سازهای شبیه به‌ آن مانند دوتار و تنبور و چگور در نواحی مرکزی آسیا و خاورمیانه رواج داشته‌است. به نظر می‌رسد سه‌تار از قرن چهارم رواج داشته‌است.

این ساز دارای چهار سیم از جنس فولاد و برنج است که به موازات دسته از کاسه تا پنجه کشیده شده‌ است. سه‌تار دارای ۲۶ پرده قابل حرکت از جنس روده حیوانات یا ابریشم است. صدای آن ظریف و تا حدودی غمگین بوده و وسعت صوتی آن نزدیک به سه اکتاو است.

سه‌تار پیشتر هم‌خانواده با سازهایی چون دوتار و تنبور بوده و امروزه به تار بسیار نزدیک‌تر است. در موسیقی دستگاهی ایران استفاده از سه‌تار بسیار رواج دارد، گرچه بیشتر برای تکنوازی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

سه‌تار در گذشته سه سیم (تار) داشته و اکنون چهار سیم دارد (البته سیم سوم و چهارم آن نزدیک به هم قرار دارد و همزمان نواخته می‌شود و مجموعه آن دو را معمولا سیم «بم» می‌نامند)‌. با گذشت زمان کسانی چون ابونصر فارابی، ابوعلی سینا، صفی‌الدین ارموی و از متاخران ابوالحسن خان صبا لزوم افزایش یک سیم دیگر (این سیم از نظر تاریخی سیم چهارم است، ولی سیم سوم خوانده می‌شود) به این ساز را درک کرده و سه‌تارهای امروزی دارای چهار سیم هستند. سیم سوم سه‌تار به سیم مشتاق معروف است و به روایتی از ابوالحسن صبا این سیم را نخستین بار درویشی به نام مشتاق علیشاه به این ساز افزوده است.

میرزا عبدالله، درویش خان، ابوالحسن صبا، احمد عبادی، نور علی برومند، یوسف فروتن، سعید هرمزی، عطا جنگوک، جلال ذوالفنون، داریوش صفوت، محمدرضا لطفی، حسین علیزاده، داریوش پیرنیاکان، داریوش طلایی، کیوان ساکت، مسعود شعاری، حمید متبسم، داوود آزاد، قشنگ کامکار و بهداد بابایی ازجمله نوازندگان مطرح این ساز محسوب می‌شوند.