لِی لِی بازی با مبارک

در واقع تغییر کاربری بناهای تاریخی که از ارزش ویژه‌ای برخوردارند در تمامی دنیا مرسوم است زیرا از انهدام این بناها جلوگیری می‌کند و سبب پیدایش جریان زندگی در آنها می‌شود. البته این تغییر کاربری شرایط خاصی دارد و باید کارشناسان تعیین کنند که بنا چه ارزش و خصوصیاتی دارد و انحصاری شدن دسترسی به آن، آسیبی به وجود نمی‌آورد؛ در حالی‌که بهره‌برداری عموم از آن دسته از بناهای تاریخی که آثار ملی تلقی می‌شوند ضرورت دارد و انحصاری کردن این بنا‌ها کار درستی نیست.

به جرات می‌توان گفت، کاشان از جمله شهرهایی است که تغییر کاربری بناهای قدیمی را به عینه اجرایی کرده است. خانه احسان که مربوط به دوره قاجار است و با شماره ثبت ۱۲۳۲۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده با تغییر کاربری به مجتمع فرهنگی اقامتی (اقامتگاه سنتی) تبدیل شده است، خانه منوچهری نیز مهمانان را به یک نوشیدنی محلی در مهمانخانه و بازدید از نگارخانه دعوت می‌کند.

خانه بروجردی‌ها نیز این روزها به محل اسکان کارشناسان اداره میراث فرهنگی کاشان تبدیل شده است و خانه عامری‌ها در قالب هتلی چند ستاره در بافت تاریخی کاشان میزبان گردشگران است.اما هنگام قدم زدن در بافت تاریخی کاشان و عبور از کوچه پس کوچه‌ها، با تابلوهایی که نشان از موزه اسباب بازی و عروسک دارند روبه‌رو می‌شویم. پیدا کردن موزه زیاد سخت نیست چراکه روبه‌روی خانه تاریخی طباطبایی‌هاست.

در این محدوده از شهر می‌توان بازدید از خانه بروجردی‌ها و عامری‌ها را هم پیشنهاد کرد و در نهایت به خانه ایرانی و اقامتگاه‌های بومگردی رسید که هریک به نوعی با تغییر کاربری خانه‌های قدیمی در صدد جذب گردشگر برآمده‌اند. اگر نشانی تابلوها را بگیریم به خانه «علامه فیضی» روحانی و شاعر دوره قاجار می‌رسیم. خانه‌ای که به موزه اسباب بازی و عروسک‌های خیمه شب بازی تبدیل شده است.

پژوهش روی موسیقی و نمایش‌های سنتی ایران از جمله دغدغه‌های ابتدایی شکل‌گیری این موزه بوده است. امیر سهرابی ایده‌پرداز و موسس موزه اسباب بازی و عروسک‌های خیمه شب بازی در این خصوص می‌گوید: «با یک گروه پژوهشی در مورد سرگرمی و بازی‌های کل کشور کار می‌کردیم که نتیجه آن پنج جلد کتاب «وازیگاه» شد. هنگام پژوهش روی آن پروژه متوجه شدم عروسک‌های ایرانی فراموش شده‌اند. به همین دلیل به این حوزه علاقه‌مند شدم. این‌گونه بود که سفرهای خود را برای پیدا کردن عروسک‌ها آغاز کردم.»

او با اشاره به آن‌که این سفرها از سال 87 آغاز شده است، ادامه می‌دهد: «در یکی از نخستین سفرهایم به دنبال عروسک‌ها و اسباب‌بازی‌ها در استان اصفهان، توانستم بخش مهمی از مجموعه‌ام را که عروسک‌های خیمه‌شب‌بازی با قدمت 150 سال است، پیدا کنم. پیداکردن این عروسک‌ها ‌انگیزه‌ام به این کار را دوچندان کرد. در حال حاضر این عروسک‌ها یکی از قدیمی‌ترین مجموعه‌ها در ایران است.»

آخرین خیمه شب باز این عروسک‌ها حدود یک ماه پیش درگذشت و نسل جدید برای ادامه کار اجدادی او علاقه‌ای نشان نداد. امروز می‌توان این عروسک‌ها را در موزه اسباب بازی و عروسک دید؛ موزه‌ای که بازدید آن بسیار جذابتر از نامش است.

در واقع «مبارک» همان شخصیت دوست داشتنی و طناز خیمه شب بازی‌ها که شیطنت وصف ناشدنی‌اش در خاطرات کودکی‌مان نقش بسته، صاحب اصلی این موزه است. اینجاست که سهرابی نقش مرشد را به خود می‌گیرد و بازدیدکننده را مبهوت در نمایشی می‌گذارد که بازیگردانش مبارک است.

لذت نمایش «مبارک» در معرفی موزه اسباب‌بازی و عروسک‌های خیمه‌شب‌بازی به همراه بازدید از خانواده عروسک‌ها و اسباب‌بازی‌های دست‌ساز، این خانه تاریخی را به یکی از متفاوت‌ترین موزه‌های شهر کاشان تبدیل کرده است. موزه‌ای که رنگ و بوی کودکی در آن پاشیده شده و راهنمای آن همان عروسک گردان مبارک، نسترن نیکویی کودکی ده ساله است.

به گفته سهرابی بیشتر این عروسک‌ها هدیه هستند و در طول شش سال گذشته گردآوری شده‌اند. روند اهدای عروسک‌ها با افزوده شدن دو مجموعه قدیمی دیگر به موزه ادامه یافته است. همچنین در این حین، سهرابی از مادرها و مادربزرگ‌هایی که دستی در کار داشتند درخواست می‌کرد تا عروسک‌هایی با حال و هوای دوران خود بسازند تا در موزه جای گیرد. این‌گونه است که عروسک‌هایی از خراسان، گیلان، ترکمن‌صحرا، بوشهر، مازندران، ایلام، قشقایی و... گردهم آمدند و تاکنون تعدادشان به 110 رسیده است. البته عروسک‌های ایرانی در این موزه تنها نیستند بلکه نمونه‌ای از عروسک‌های کشورهایی مانند هند، تونس، اندونزی و... نیز میزبان مهمانان موزه گرد هستند.

شاید برپایی یک موزه با عنوانی خاص نظرها را به سوی پایتخت و مرکز موزه‌ها یعنی تهران بازگرداند، اما چرا کاشان؟ سهرابی در این خصوص می‌گوید: «از ابتدای امر تهران به عنوان گزینه‌های برپایی این موزه مد نظرم نبود. برای برپایی موزه دو شهر ابیانه و ماسوله را مدنظر گرفتم. به شهر تاریخی ابیانه علاقه زیادی داشتم، اما زمستان‌های سرد آن باعث تعطیلی موزه در فصل سرما می‌شد از این رو به دنبال پیداکردن مکان مناسب برای موزه به کاشان رسیدم و در بازدیدی که از بافت تاریخی شهر داشتم، به کاشان و مردمان دوستداشتنی آن علاقه‌مند شدم و این شهر را به عنوان محل راه‌اندازی موزه انتخاب کردم.»

هرچند سهرابی این مجموعه را یک خانه تاریخی می‌داند، اما می‌گوید: «در کاشان هنگامی که از خانه‌های تاریخی نام برده می‌شود خانه‌های اعیان و تجار کاشان با تمام تزئینات و آیینه کاری‌ها و نقاشی‌ها در ذهن تداعی می‌شود این درحالی است که موزه عروسک‌ها در یکی از ساده‌ترین و بی‌آلایش‌ترین خانه‌های کاشان که متعلق به «جعفر علامه فیضی» روحانی و شاعر اواخر قاجار و اوایل پهلوی است تاسیس شد که مسئولان در‌صدد ثبت آن هستند.»به گفته «مهران سرمدیان» سرپرست اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کاشان، روند ثبت این مجموعه درحال انجام است و بزودی ثبت ملی خواهد شد.

دلایل انتخاب این خانه برای تبدیل شدن به خانه عروسک‌ها کمی فراتر از سادگی خانه است. چنان‌که به گفته سهرابی در مرحله نخست برای پیدا کردن خانه‌ای قدیمی که صاحبان آن فروشنده باشند مدت زمانی طی شد تا بالاخره خانه‌ای متناسب با هزینه کرد بخش خصوصی به منظور بهره‌برداری پیدا شود. در نهایت امر عروسک‌هایی که با رفتن و جستجو کردن گردآوری شدند خانه‌ای یافتند تا برای همیشه ماندگار شوند. در بخش اسباب بازی‌ها نیز، حدود صد اسباب‌بازی گردآوری شده است و می‌توان نمونه‌هایی از اسباب بازی‌های دست‌ساز و قدیمی مناطق مختلف که با گِل، چوب، حلبی، برگ نخل و … ساخته شده‌اند، دید. پس از بازدید موزه، حیاطی در انتظار شماست که در عین سادگی بوی کودکی می‌دهد. حیاطی که دیوارهای آن با قاب‌های کوچک و بزرگی تزیین شده که عکس‌های قدیمی و رنگ و رو رفته را در خود جای داده‌اند.

حیاطی با میز و صندلی‌های چوبی که بازدیدکننده را برای نوشیدن دمنوش محلی در کنار نبات، شکرپنیر و آب نبات‌های رنگی و بازی با عروسک‌های انگشتی دعوت می‌کند. بازدید‌کنندگان می‌توانند با پرداخت 4000 تومان در کنار بازدید منحصر به فردشان از موزه‌ای که تاکنون ندیده‌اند به ساخت عروسک خاله نخودی و دیدن نمایش خیمه شب بازی بنشینند و تجربه‌ای زیبا از موزه‌ای به یاد ماندنی را با خود همراه کنند. همچنین اسباب بازی‌هایی مانند یویو، فرفره چوبی، زنبورک، عروسک‌های پارچه‌ای و نمدی، اسباب بازی‌های گِلی و … برای فروش وجود دارد و می‌توان همچون دوران کودکی در حیاط مجموعه به لی لی بازی پرداخت.

معصومه دیودار ‌‌/‌‌ جام‌جم