سایه تجارت بر تاریخ در قلب تهران

اکنون در بسیاری از شهرهای گردشگری دنیا، از مراکز قدیمی شهرهای تاریخی به منظور فضاهای مهم و پربازدیدکننده استفاده می‌شود. در این محلات قدیمی می‌توان ضمن حفظ سیمای اولیه بناها و بافت قدیمی شهر در قسمت‌هایی از آن، حرفه‌های مختلف زمان قدیم را با ابزار و ادوات، پوشش لباس و محیط کاری همان زمان به نمایش گذاشت. اختصاص قسمت‌های قدیمی شهرهای تاریخی به فعالیت‌های گردشگری می‌تواند ضمن ایجاد جاذبه‌های گردشگری برای آنها، از تخریب و فرسودگی بافت قدیمی شهرها جلوگیری کند. بر اساس دیدگاه‌های برنامه‌ریزی توسعه پایدار، یادمان‌ها و ثروت‌های تاریخی، تنها به عنوان میراث قلمداد نمی‌شوند بلکه بهره برداری از آنها در فعالیت‌های اقتصادی و امر جهانگردی دارای ارزش‌های کم نظیری است. از دیدگاهی دیگر و بر اساس تجارب ارزشمند جهانی، یکی از مناسب‌ترین روش‌های حفظ و نگهداری میراث تاریخی، حفظ و احیای گذشته آنهاست. حضور گردشگران از یک سو عاملی است که موجب حفاظت از ثروت‌های طبیعی و یادمان‌های باستانی می‌شود و از سوی دیگر عامل تخریب و حتی نابودی این منابع است اما در اکثر دیدگاه‌ها، گردشگری را عامل حفظ و احیای بناها و بافت‌های قدیمی می‌دانند. به طور کلی، بناها و یادمان‌های تاریخی به عنوان یکی از اولویت‌های اصلی گردشگران جهت انتخاب مقصد عمل می‌کنند. بافت‌های تاریخی به عنوان میراث‌های هویت بخش می‌توانند از طریق جذب گردشگر و ارزآوری بخش خدمات را در داخل کشور فعال و نقش مهمی را در اشتغال ایفا کنند.

کلانشهر تهران به عنوان قطب اقتصادی و اجتماعی در کشور، قابلیت‌ها و ظرفیت‌های لازم برای جذب گردشگر را داراست. یکی از مکان‌های توریستی در کلانشهر تهران، بازار بزرگ در محدوده خیابان 15 خرداد است که بنا بر موقعیت خاص تجاری و تاریخی خود همه ساله به عنوان یکی از مناطق توریستی تهران، توجه گردشگران را به خود جلب کرده است. بازار بزرگ تهران که قدمتش به دوران صفوی می‌رسد، بیشترین سهم از بافت‌های تاریخی تهران را در دل خود جای داده است و از این رو می‌تواند گردشگران زیادی را مجذوب خود کند. بنابراین حفظ و بهسازی این بافت‌ها و جلوگیری از تخریب آنها برای توسعه‌ صنعت گردشگری بسیار حیاتی و مهم است.

اما متاسفانه در سال‌های اخیر با گسترش سریع شهرنشینی و روی کار آمدن ساختمان‌سازی مدرن، بافت‌های تاریخی بازار تهران با خطر آسیب پذیری مواجه شده است که بحرانی جدی برای صنعت گردشگری تلقی می‌شود.

با وجود این، مهم‌ترین عوامل موثر بر جذب گردشگر در محدوده بازار بزرگ تهران کدامند؟ در ادامه می‌کوشیم با پرداختن به ارتباط بین جاذبه‌های محدوده بازار بزرگ و جذب گردشگر، تأثیر تخریب بافت تاریخی بازار بر جذب گردشگران را بررسی کنیم. در واقع، ما با مطالعه رابطه بین تخریب بافت‌های تاریخی با صنعت گردشگری به این سوال پاسخ می‌دهیم که تخریب بافت‌های تاریخی تا چه میزان بر جذب گردشگری و دفع گردشگری بازار تهران موثر است تا با ارائه راهکارها و پیشنهاداتی آسیب پذیری گردشگری شهری را با حفظ بافت‌های تاریخی در بازار بزرگ تهران به حداقل برسانیم.

قصد مردم برای رفتن به بازار تهران

یکی از نکات مهم که باید به آن اشاره کرد این است که بازار بزرگ تهران که از قدمت تاریخی برخوردار است نتوانسته نقش اصلی خود را که یک نقش تاریخی و هویتی در سطح کلانشهر تهران است ایفا کند و نقش تجاری و کاری آن بر نقش تاریخی و هویتی غلبه کرده است. بررسی‌های صورت گرفته در یک پیمایش، نشان می‌دهد که حدود 7‌/‌51 درصد از افراد به دلیل موقعیت تجاری و کاری، بازار تهران را به عنوان مقصد سفر خود انتخاب می‌کنند. از سوی دیگر، 8‌/‌31 درصد نیز به دلیل بناهای تاریخی، به این مکان می‌روند. این روند می‌تواند نشان دهنده این باشد که بافت تاریخی بازار بزرگ مورد توجه قرار نگرفته است و به جای احیا و نگهداری از این مراکز، شاهد جایگزینی نقش اقتصادی و تجاری (پاساژها، فروشگاه‌ها، مغازه‌ها و تولیدی‌ها) در این منطقه هستیم. نمونه بارز این موضوع را می‌توان در تخریب بنای تاریخی سرای دلگشا و احداث ساختمان تجاری به جای آن، دید؛ ساخت و سازی که کاخ گلستان را در معرض خروج از فهرست میراث جهانی قرار داده است.

عوامل تخریب

بررسی‌های صورت گرفته نشان می‌دهد به طور کلی بافت تاریخی در محدوده بازار بزرگ نقش واقعی‌اش را آن‌گونه که باید و شاید ایفا نمی‌کند و همین مسأله را می‌توان از مهم‌ترین عوامل تاثیرگذار بر عدم جذب گردشگران برشمرد.

در پژوهشی که صورت گرفت، 4/54 درصد از پرسش‌شوندگان تخریب بافت تاریخی بازار را مهم‌ترین عاملی اعلام کردند که نقش تاریخی بازار تهران را کمرنگ کرده و مانع نقش آفرینی این بخش، در صنعت گردشگری شده است. البته 9‌/‌18 درصد نیز کمبود خدمات در محدوده بازار را در این زمینه مؤثر می‌دانند.

از سوی دیگر، اجرا نکردن برنامه‌های بهسازی از مهم‌ترین عوامل تخریب بافت محدوده بازار تهران عنوان می‌شود. در این زمینه باید به برنامه‌های مدون و مدیریت شهری اشاره کرد که با بی توجهی به این بناها، موجبات تخریب این بناها را فراهم کرده‌اند. 2‌/‌22 درصد از پرسش‌شوندگان نیز، وجود کاربری‌های ناسازگار را از مهم‌ترین عوامل تخریب بناهای تاریخی بازار بزرگ اعلام کرده‌اند که در این مورد هم نهادهای دولتی و خصوصی را می‌توان از عوامل این تخریب‌ها دانست. از سوی دیگر، وجود کاربری‌های ناسازگار در محدوده بازار بزرگ بوضوح قابل مشاهده است. برای نمونه می‌توان به استفاده ناصحیح از این بناها اشاره کرد، به گونه‌ای که بسیاری از بناهای تاریخی به مغازه‌ها و انبارهای تولیدی تبدیل شده‌اند.

برخی ادعا می‌کنند تخریب بناهای تاریخی و احداث ساختمان‌های مدرن ناشی از فشار و خواست جامعه است. بر اساس پیمایشی که در این زمینه صورت گرفته، 9‌/‌73 درصد از مردم خواهان احیا و بهسازی بافت تاریخی محدوده بازار بزرگ شده‌اند. در حالی که حدود 5‌/‌19 درصد از پرسش شوندگان خواهان احداث بناها و بافت‌های مدرن بوده‌اند تا به گفته آنها از این طریق به جذب گردشگر پرداخته شود. 6‌/‌6 درصد از پرسش شوندگان نیز خواهان تغییر کاربری بافت‌های تاریخی این منطقه بوده‌اند، به صورتی‌که کاربری‌ها به تجاری تغییر و اختصاص یابد. در مجموع، اکثر پاسخ دهندگان احیا و بهسازی این بافت‌ها را به عنوان خواسته و انتظار خود مطرح کرده‌اند که نشان‌دهنده اهمیت بنای تاریخی در جذب و توسعه گردشگری شهر است و مهم‌ترین مشکل بافت تاریخی بازار بزرگ نیز مساله بهسازی این بافت‌هاست.

شواهد حاکی از آن است که کارکرد تاریخی بازار به سمت و سوی تجاری بودن و تخریب مکا‌ن‌ها و بناهای قدیمی انجامیده است. این در حالی است که تخریب بافت تاریخی بازار باعث کاهش گردشگران در محدوده بازار بزرگ خواهد شد.

اگر جذب گردشگر و رشد صنعت توریسم مورد نظر سیاستگذاران شهری و کشوری است همان‌طور که عمده مردم و گردشگران پیشنهاد می‌دهند توجه به بافت تاریخی و حفظ و احیای آن از مهم‌ترین اولویت‌هاست. در این راستا نکات زیر به عنوان پیشنهاداتی ارائه می‌شود که می‌تواند در این زمینه مفید باشد:

ـ تهیه سند راهبردی گردشگری در محدوده بازار بزرگ و تعیین سیاستگذاری‌ها و خطوط اصلی برنامه‌ریزی برای جذب گردشگر.

ـ احیا و نگهداری از بناهای باارزش تاریخی

ـ تقویت جاذبه‌های تجاری بازار بزرگ و در کنار آن توجه به بافت تاریخی آن

ـ فرهنگسازی و آموزش شهروندان در خصوص نگهداری از بناهای تاریخی

ـ تشکیل اتاق‌های فکر با حضور نهادهای رسمی و نهادهای مردم محور در خصوص جذب گردشگر

ـ جلوگیری از تغییر کاربری و از بین بردن کاربری‌های ناسازگار در محدوده بافت‌های تاریخی

ـ تقویت زیرساخت‌ها و افزایش امکانات در محدوده بازار تهران

ـ تبلیغات و آگاه کردن مردم برای شناخته شدن پتانسیل‌های گردشگری محدوده بازار بزرگ

در پایان باید خاطرنشان کرد اختصاص بناهای تاریخی به فعالیت‌های گردشگری می‌تواند ضمن ایجاد جاذبه‌های گردشگری برای آنها، از تخریب و فرسودگی بافت قدیمی شهرها جلوگیری کند. براساس دیدگاه‌های برنامه‌ریزی توسعه پایدار، یادمان‌ها و ثروت‌های تاریخی، تنها به عنوان میراث قلمداد نمی‌شوند بلکه بهره‌برداری از آنها در فعالیت‌های اقتصادی و امر جهانگردی دارای ارزش‌های کم‌نظیری است.

آیدا احمدیان‌/‌ کارشناس برنامه‌ریزی گردشگری