داستان یک مثنوی مرموز

در حیاط تاریخ بر سنگفرشی قدم برمی‌داری که روزگاری ناصرالدین‌شاه قاجار قدم برمی‌داشته است. به بهانه برنامه «هفت موزه-هفت قصه» به کاخ گلستان رفتم تا از نزدیک با برنامه‌های این کاخ آشنا شوم پروین ثقه‌الاسلام، مدیر کاخ گلستان، می‌گوید دست‌اندرکاران این کاخ از هر برنامه و پیشنهادی که به ترویج رفتن مردم به موزه‌ها کمک کند، استقبال می‌کنند. کاخ گلستان تیر 92 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید و این وظیفه سنگین‌تری نسبت به گذشته را بر عهده مسئولان این مجموعه از جمله ثقه‌الاسلام که از سال 80 تا 89 مدیر کاخ گلستان بوده، گذاشته است.

او را که از شهریور 92 به کاخ برگشته در دفتر کارش در ساختمان اداری کاخ گلستان ملاقات می‌کنم. از عمویش ثقه‌الاسلام تبریزی که از شهدای مشروطه‌خواه بود یاد می‌کند و عکس او را که روی میز کارش گذاشته، نشانم می‌دهد. با وجود این‌که منتظر «سرگئی ناریشکین» رئیس مجلس دومای روسیه است، با صبر و حوصله به پرسش‌هایم پاسخ می‌دهد.

ظاهرا منتظر مقامات روسی هستید که برای بازدید به کاخ می‌آیند.

از این مهمان‌ها زیاد به اینجا می‌آیند. یک روز مشاور اول پوتین رئیس‌جمهور روسیه برای بازدید به کاخ گلستان آمده بود. فرد قدبلند و لاغر اندامی بود.

برعکس پوتین!

دیدم نیروهای حفاظتی زیادی او را همراهی می‌کنند. به او گفتم ظاهرا شما به آقای پوتین خیلی نزدیک هستید، گفت: «من با پوتین چهار ماه فاصله سنی دارم. هر دو در سن‌پترزبورگ با هم بزرگ شدیم؛ با هم به مدرسه رفتیم. با هم رفت و آمد خانوادگی داشتیم به نوعی به عنوان برادر او هستم.»

در حیاط که قدم می‌زدم گروهی گردشگر ایتالیایی و همچنین گروهی دیگر از شرق آسیا که نمی‌دانم کره‌ای بودند یا چینی در کاخ حضور داشتند. ظاهرا تعداد بازدیدکنندگان و گردشگران خارجی نیز هر روز افزایش پیدا می‌کند.

شما نمی‌دانید از ‌سال‌گذشته تاکنون چقدر بازدیدکننده خارجی داشتیم. اتفاقا نکته جالبی که در این یک ماه به آن برخوردم حضور گردشگران آمریکایی در ایران است. آنها به اروپا می‌روند و با تورهای اروپایی به ایران می‌آیند. هفته گذشته حدود 50 آمریکایی به اینجا آمده بودند که در میان آنها استادان و اشخاص برجسته علمی این کشور نیز دیده می‌شد. از جمله چند موزه‌دار هم در میان آنها بود. متاسفانه اقدامات داعش و گروه‌های تروریستی دیگر که در نهایت به نام اسلام تمام می‌شود در کاهش ورود گردشگران به ایران موثر است وگرنه تعداد گردشگران باید بیش از اینها باشد.

یکی از اقداماتی که کاخ گلستان در دستور کار خود دارد ثبت نسخه‌ای از مثنوی مولوی به عنوان میراث خطی جهان است. اما متاسفانه عکسی از این نسخه در اینترنت پیدا نکردم.

تاکنون دو کتاب از مجموعه کتب کاخ گلستان به عنوان میراث مکتوب جهانی به ثبت رسیده است؛ یکی شاهنامه بایسنقری که ‌ سال 86 و دیگری خمسه نظامی که سال 87 ثبت شده‌ است. نسخه مثنوی مولوی که ما داریم توسط سیدمحمدعلی و سیدمحمدحسین کاتب‌السلطان شیرازی به تاریخ 1279 قمری کتابت شده است. این نسخه از شاهکارهای دوره ناصرالدین شاه قاجار به حساب می‌آید و 718 صفحه دارد. البته تا زمانی که این نسخه ثبت جهانی نشده بهتر است عکسی از آن منتشر نشود.

در بازدیدم از موزه مردم‌شناسی کاخ گلستان (کاخ ابیض)، چند نکته به نظرم آمد که می‌خواهم با شما در میان بگذارم. نخست این‌که رنگ دیوارها ترک‌ترک شده است که به نظر می‌رسد در نظر گردشگران خارجی وجهه خوشایندی نداشته باشد.

من حدود یک سال است که به کاخ گلستان برگشته‌ام. آنقدر کار مهم و زیربنایی برای انجام دادن وجود دارد که این مساله را در اولویت‌های بعدی قرار داده‌ایم. برای مثال، ضروری‌ترین اقدامی که باید انجام می‌دادیم تعمیر سقف کاخ گلستان بود. در این مدت، سقف بزرگ کاخ و همچنین سقف موزه مردم‌شناسی ایزولاسیون شد. تا سقف درست نمی‌شد نمی‌توانستیم به ظاهر کاخ برسیم. خردادماه، توفان، قطعاتی از سقف شیروانی را از جا کنده بود. برای همین مرمت شیروانی‌ها نیز جزو اولویت‌های ما بود.

از سوی دیگر، دو سال پیش لوله‌های کاخ گلستان آسیب دید که ظاهرا مسئولان وقت با اتکا به داشتن چاه در کاخ، از تعمیر آن سرباز زدند. اما متاسفانه در کم‌آبی امسال این چاه خشک شد. ما مجبور شدیم برای آبیاری فضای سبز کاخ گلستان با استفاده از شلنگ آب را از چاهی در زمین تکیه دولت قدیم که در حال حاضر به بانک ملی تبدیل شده، تامین کنیم. با وجود این، تعمیر لوله‌های کاخ را در دستور کار قرار دادیم. در این بین، شهرداری منطقه 12 به کمک ما شتافت و با تانکر به کاخ گلستان آب می‌رساند.

همچنین کاشی‌های ضلع جنوبی کاخ ریخته بود که آن را نیز مرمت کردیم. زمانی که من به کاخ آمدم این کاشی‌ها را با نایلون پوشانده بودند.

پس از ثبت جهانی کاخ گلستان در میراث جهانی یونسکو، ساخت و ساز در سرای دلگشا و بحث ارتفاع آن، کاخ گلستان را در معرض تهدید قرار داده است. آیا روند ساخت و ساز در این ساختمان را دنبال می‌کنید؟

بله؛ کارشناسان یونسکو از این ساختمان بازدید کرده‌ و اعلام کرده‌اند در صورت ساخت و ساز که در منظر کاخ گلستان تأثیر داشته باشد، کاخ گلستان از فهرست ثبت جهانی خارج می‌شود. خوشبختانه دادگاه رای را به نفع سازمان میراث فرهنگی اعلام کرد و ساخت و ساز در همان طبقات مشخص محدود شده است.

ما نیز هر روز پایش می‌کنیم و مسئول حفاظت ما هر روز با دوربین فیلمبرداری از پیشرفت کار در این بنا فیلم می‌گیرد و ما گزارش آن را برای معاونت میراث فرهنگی ارسال می‌کنیم.

چه برنامه‌هایی برای آینده در نظر دارید؟

آلبوم‌خانه کاخ را برای ثبت جهانی معرفی کرده‌ایم و کارهای آن در دست اقدام است. این آلبوم‌خانه پس از آلبوم‌خانه مینسر انگلستان دومین آلبوم‌خانه جهان است.

یکی از برنامه‌ها مرمت نسخ خطی است. دو نفر از بهترین مرمت‌کاران نسخ خطی از جمله آقای حسن فیضی‌راد در حال انجام آن هستند. همچنین فهرست‌نویسی نسخ خطی توسط آقای دکتر محمدحسن سمسار انجام می‌شود. ساماندهی مرکز اسناد کاخ را هم در دستور کار قرار داده‌ایم و مرمت کف کاخ گلستان را ‌سال‌93 و 94 انجام خواهیم داد.

البته از آنجا که کاخ در فهرست جهانی است، اقداماتی که در آن صورت می‌گیرد باید با مشورت هیات راهبردی این کاخ باشد. نخستین جلسه ما ‌ یکی دو هفته آینده برگزار خواهد شد. در این جلسات پروژه‌هایی را که برای سال‌های آینده داریم مطرح می‌کنیم: از جمله مرمت آب‌نماها، حوض‌ها، استخرها و.... همچنین ساختمانی در حیاط پشتی کاخ داریم که پیشتر کارهای نجاری و خرده‌کاری‌ها را در آنجا انجام می‌دادیم. امیدواریم ‌بتوانیم پروژه‌ای نیز برای آن ساختمان تعریف کنیم.

تمام ساختمان‌های کاخ که اکنون به شکل موزه است، حتی در زمان قاجار پرده داشتند. سعی داریم این پرده‌ها را احیا کرده و برای پنجره‌ها پرده نصب کنیم. سامانه تهویه و گرمایشی و سرمایشی نیز نیاز به تعمیرات جزئی دارد. به هر حال، خرده‌کاری‌ها و مرمت‌های جزئی همیشه در موزه‌ها وجود دارد. رنگ‌ و نقاشی دیوارهای موزه را نیز باید انجام دهیم.

یکی از کارهایی که انجامش را ضروری می‌دانم، برگزاری کارگاه‌های کاشی و مرمت آینه است. از اساسی‌ترین بخش‌های بناهای ایرانی همین دو بخش یعنی کاشیکاری و آینه‌کاری به حساب می‌آید. قصد داریم این کارگاه‌ها را در کاخ گلستان برگزار کنیم تا حداقل دست‌اندرکاران کاخ گلستان آن را آموزش ببینند. یکی از مرمت‌کاران ما که 74 سال سن داشت به من می‌گفت از این می‌ترسد که روزی از دنیا برود و دانش‌ خود را به زیر خاک ببرد. او تقاضا داشت که بی‌هیچ چشمداشتی به کارکنان ما آموزش دهد.

نکته دیگری که در بازدید از موزه‌ها به نظرم آمد، توضیحات آثار بود که بیشتر به زبان فارسی است. برای مثال در موزه مردم‌شناسی، بخشی از آثار به نمایش درآمده مربوط به تعزیه و وسایلی است که در تکیه دولت در مراسم تعزیه به کار می‌رفت. فکر نمی‌کنید برای خارجی‌ها که از این مراسم چیزی نمی‌دانند باید توضیحات بیشتری به زبان انگلیسی ارائه شود؟

بله، تا سال گذشته توضیحات بیشتر آثار موزه‌ «مخصوص» ما تنها به زبان فارسی بود. در این مدت، توضیحات فارسی به لاتین ترجمه شده و در کنار آثار نصب شده تا بازدیدکنندگان خارجی از آن استفاده کنند تا جایی‌ که حتی نیاز به راهنما را احساس نکنند. موزه مردم‌شناسی و دیگر موزه‌های کاخ نیز به این ترتیب‌ در‌حال طی کردن این فرآیند هستند.

البته من اعتقاد دارم که توضیحات باید به چند زبان باشد، برای مثال زبان فرانسه را نیز می‌توان بر آن افزود یا حتی مهم‌تر از آن زبان عربی، چراکه ما بازدیدکننده عرب‌زبان زیادی داریم. با وجود این، کمبود جا چنین امکانی را از ما سلب می‌کند.

سعی داریم با تهیه گوشی‌هایی که دارای توضیحاتی به چند زبان هستند، این مشکل را برطرف کنیم تا هر کسی به هر زبانی که می‌خواهد از توضیحاتی که به صورت صوتی در اختیارش قرار می‌گیرد استفاده کند، کاری که در برخی‌ پایگاه‌های جهانی دیگر ما نیز انجام شده است.

کمیل انتظاری ‌/‌ گروه فرهنگ و هنر