خاک خوردن طلاهای کاغذی

در ایران، گرچه کتابخانه‌های بزرگ کوشیده‌اند نسخ خطی را جمع‌آوری کنند و در بهترین وضع از آنها نگهداری کنند، اما هنوز نسخه‌های زیادی در اختیار مردم قرار دارد و البته ترس از خروج آنها از کشور یا نگهداری نامناسب و به تبع آن نابودی نسخه. مساله اینجاست که هیچ آماری از تعداد نسخ خطی در خانه‌های شخصی مردم وجود ندارد.

نبود آمار قابل اتکا

یک جستجوی ساده در آمار کتابخانه‌های بزرگ ایران نشان می‌دهد که تاکنون نسخ خطی فراوانی جمع‌آوری و در شرایط مناسب نگهداری شده‌اند. کتابخانه و موزه ملی ملک حدود 19 هزار نسخه و رساله خطی در بیش از 6000 مجلد در اختیار دارد. کتابخانه مجلس بیش از 24 هزار کتاب خطی را نگهداری می‌کند و در کتابخانه آیت‌الله مرعشی حدود 40 هزار نسخه خطی و 82 هزار عنوان نسخه خطی وجود دارد. البته نباید فراموش کرد که در گذشته شاید یک کتاب 300 صفحه داشته و کتابی دیگر فقط 10 صفحه. برخی نیز این کتاب‌ها را صفحه به صفحه جمع می‌کردند و آن را در یک مجلد قرار می‌دادند و نام «جُنگ» بر آن می‌گذاشتند. این پراکندگی موجب می‌شود که به دست آوردن آمار و معیار دقیق از تعداد نسخه‌ها تا حدی دشوار گردد.

اما این فقط بخشی از ماجراست زیرا اطلاعات کافی از نسخه‌های خطی موجود در خانه‌های مردم در اختیار نیست. شاید شما هم یکی از کسانی باشید که کتاب خطی و قدیمی، وقف‌نامه، عقدنامه‌ای قدیمی و مانند آن در خانه داشته باشید که نه کسی از آن اطلاع دارد و نه حتی خود نحوه نگهداری درست از آن را می‌دانید. در حالی که همین نسخ خطی می‌توانند منبع پژوهشی مهم و معتبری برای شناخت ابعاد مختلف ایران در زمان‌های گذشته باشد. سندهای تاریخی و اجتماعی ساختار فکری مردم را در آن برهه از زمان نشان می‌دهند.

پیش از هر نکته‌ای باید دانست که آیا تمام نسخه‌های خطی ارزشمند هستند یا خیر؟ مهدی یساولی، مدیر روابط عمومی کتابخانه و موزه ملی ملک، معتقد است «نسخه‌های خطی همگی نفیس هستند. زیرا هر کتاب یا حتی برگی که از گذشته به دست امروزی‌ها رسیده، اطلاعات در خور توجهی دارد. کتاب‌های قدیمی را باید از جنبه‌های مختلفی مانند جنس کاغذ، خط، صحافی و حتی آرایه‌های تزئینی مانند نگارگری، تذهیب و تشعیر بررسی کرد.»

پس اگر کتاب یا نسخه‌ای قدیمی دارید، حتی برای شناسایی قدمت و ارزش آن می‌توانید به کتابخانه‌های معتبر سری بزنید و ارزش اثرتان را بسنجید.‌ اگر از نسخ ‌‌خطی فارسی فراوانی که در کتابخانه‌های دیگر کشورها وجود دارد، بگذریم، سوال مهم این است که مجموعه‌داران و مردم ایران چه تعداد نسخه‌خطی در خانه‌هایشان نگهداری می‌کنند؟ پرسشی که شاید بسادگی نتوان برای آن پاسخی درستی یافت.

حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر سیدمحمود مرعشی نجفی، مدیر کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، در این باره به جام‌جم گفت: «نمی‌توان آمار دقیقی از تعداد نسخ خطی موجود در خانه‌های مردم به دست آورد. ولی بیش از مجموع کتاب‌های خطی که در کتابخانه‌های ایران هست، در منازل مردم چنین آثاری وجود دارد.»‌ برای نمونه باید در نظر داشت که در کتابخانه‌های بسیاری از علما و محققان دینی کتاب‌ها و نسخ خطی فراوانی وجود دارد. مجموعه‌دارانی را که کتابخانه‌هایی با چند هزار نسخ خطی ارزشمند در اختیار دارند نیز باید به این آمار افزود.‌ یساولی درباره چگونگی دسترسی به آمار دقیق می‌گوید: «هیچ مبنای دقیق و درستی برای به دست آوردن آمار نسخ خطی در کلکسیون مجموعه‌داران و خانواده‌ها وجود ندارد و اگر هر ازگاهی آماری منتشر می‌شود، مبنایی جز حدس و گمان ندارد.»‌ سیدسعید میرمحمدصادق، پژوهشگر تاریخ و نسخه‌شناس، نیز معتقد است: «برای ارائه آمار باید شواهد دقیقی در اختیار داشته باشیم که به دلیل عدم وجود این معیارها و دلایل درست و منطقی اصلا نمی‌توان آمار کلی در این زمینه ارائه داد. البته برخی در این کار تلاش‌هایی داشته‌اند. مثلا مرحوم ایرج افشار در کتاب «گلگشت در وطن» از معلمان و افرادی در شهرها و روستاهای مختلف سخن می‌گوید که اسناد خود را به او نشان داده‌اند. شاید معتبرترین و قابل اعتمادترین آمار در این حوزه، فهرست‌هایی باشد که کتابخانه‌ها از تعداد نسخ خطی موجود در مخازن خود و نه اسناد موجود در خانه‌های افراد اعلام می‌‌کنند.»‌ اما ماجرا فقط به داخل کشور و خانه‌های مردم محدود نمی‌شود، حتی آمار دقیقی از نسخه‌های فارسی‌زبان در دیگر کشورها نیز در اختیار نداریم. میرمحمدصادق در این باره می‌گوید: «نسخ فارسی زیادی در هند، بنگلادش و پاکستان وجود دارد که برخی از ایرانیان علاقه‌مند به این حوزه، سعی در جمع‌آوری و حتی خرید این آثار داشته‌اند. در افغانستان نیز نسخ خطی فراوانی وجود دارد که به دلیل جنگ و شرایط سیاسی نامناسب، برخی از آنها از بین می‌رود و البته برخی نیز به ایران می‌رسد. برای نمونه، در سال 1380 که سردبیر مجله «آینه میراث» بودم، نسخه‌ای از افغانستان به دستم رسید که ارزش زیادی داشت.»

در برخی از خانواده‌ها نسخ خطی از نسلی به نسل دیگر می‌رسد. اگر از ضرورت آموزش برای چگونگی حفظ این نسخ بگذریم و اگر فرض را بر این بگذاریم که اثر مذکور طی سالیان دراز آسیب نبیند، مهم‌ترین نگرانی اینجاست که مبادا وارث بعدی کسی باشد که آن نسخه خطی را سرمایه ملی نداند و برای کسب مال و تأمین معاش بسادگی آن را به برخی دلالان بفروشد. اینجاست که نسخ خطی بی‌آن که آب از آب تکان بخورد، از کشور خارج می‌شود و در این روند یا نسخه آسیب می‌بیند و از بین می‌رود یا از کتابخانه‌های دیگر کشورها سر در می‌آورد.‌ میرمحمدصادق که تهیه‌کنندگی برنامه‌های مستند تلویزیونی را نیز در کارنامه فعالیت‌های خود دارد، می‌گوید: «برخی از مردم هنوز به دنبال یافتن گنج و کوزه‌های مملو از طلا هستند تا آنها را بفروشند و سرمایه‌ای برای خود فراهم کنند. ماجرای نسخ خطی بسیار ساده‌تر از این حرف‌هاست. مهم‌ترین مشکل در حوزه نسخه‌های خطی عدم شناخت مردم است. ما باید حساسیت آنها را درباره کتاب‌ها و نسخ خطی بالا ببریم. همان‌گونه که جلوگیری از وقوع جرم اهمیت دارد، در حوزه فرهنگ نیز باید پیش‌بینی‌ها و آسیب‌شناسی‌های درستی داشت. یکی از راه‌ها ساخت برنامه‌های جذاب مستند درباره نحوه نگهداری نسخ خطی و حتی فروش درست آن است. گرچه خود بارها تلاش‌هایی برای ساخت چنین برنامه‌هایی داشته‌ام، ولی هیچ‌گاه به لحاظ مالی پشتیبانی نشده‌ام. این حوزه همواره مغفول مانده است.» ساخت مستندهای فرهنگی جذاب می‌تواند افراد را در سطوح مختلف به اهمیت نسخ خطی آگاه کند.

اگر شما هم نسخه خطی دارید...

شاید شما هم یکی از همان کسانی باشید که در خانه‌تان از یک یا چند کتاب و نسخه‌خطی نگهداری می‌کنید و حتی تمایلی به ارائه آن به کتابخانه‌ها ندارید. بدانید که نگهداری از نسخ خطی اصول و قواعد خاص خود را دارد. گاهی شاید بر اثر ناآگاهی نسخه خطی شما رو به نابودی رود و این سرمایه فرهنگی و مادی، دیگر نه به کار شما آید و نه دیگران.

اگر حال نسخه‌های خطی شما خوب نیست، حتما آن را به سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران یا کتابخانه و موزه ملک ببرید تا کارشناسان با قیمتی اندک و گاه حتی رایگان، وضعیت آن را بهبود بخشند و شرایط نگهداری از نسخه را برایتان توضیح دهند. تا مبادا روزی رسد که دیگر کار از کار گذشته باشد و اثری که می‌توانست ملی باشد، نابود و ناکارآمد شود.

حتی اگر قصد فروش آن نسخه را دارید، کتابخانه‌هایی که نسخ خطی را نگهداری می‌کنند، شما را راهنمایی می‌کنند که بهترین انتخاب را برای فروش داشته باشید.

حورا نژادصداقت ‌‌‌/‌‌‌ جام‌جم