دست پر پژوهش و جیب خالی برنامه‌سازی

گاهی به نظر می‌رسد برخی برنامه‌ها همان حرف‌های همیشگی را به مخاطبان خود ارائه می‌کنند یا دیدگاه‌های تازه‌ای برای ارائه ندارند.

تحقیق و پژوهش فقط به ارائه مباحث تازه‌تر در یک برنامه منجر نمی‌شود و اگر بموقع انجام شود، می‌تواند تعیین‌کننده هویت و رویکرد یک برنامه باشد. برنامه‌سازی که قصد دارد درباره یک موضوع مشخص برنامه بسازد، چنانچه قبل از هر کاری وارد میدان تحقیق و پژوهش شود، به زوایای تازه‌ای از موضوع مورد نظرش دست پیدا خواهد کرد و چه بسا فقط یکی از این زوایا را برای برنامه‌اش انتخاب کند.

مظلوم‌ترین مرحله تولید

در تولید سریال‌ها و آثار نمایشی زمانی به تحقیقات توجه ویژه می‌شود که داستان درباره مسائل خانوادگی و روابط آدم‌ها نباشد و نویسنده برای پروراندن قصه‌ها و شخصیت‌ها به اطلاعات پزشکی، قضایی، جنایی یا مواردی از این دست نیاز داشته باشد.

رضا جودی یکی از تهیه‌کنندگان تلویزیون درباره اختصاص بودجه به سریال‌های تلویزیونی می‌گوید: زمانی که تهیه‌کننده هزینه‌های تولید یک سریال را پیش‌بینی می‌کند، براساس نوع داستان، هزینه‌ای برای تحقیق و پژوهش در نظر می‌گیرد.

این تهیه‌کننده تاکید می‌کند: بودجه تحقیقاتی در اختیار نویسنده قرار می‌گیرد و بسته به نیازی که نویسنده احساس می‌کند ممکن صرف تحقیقات بشود یا نشود اما این به آن معنا نیست که نویسندگان بودجه‌هایی برای تحقیقات در اختیار دارند، اما آن را خرج نمی‌کنند.

جودی توضیح می‌دهد: در بسیاری از موارد، رقمی که برای تحقیق در نظر گرفته می‌شود آنقدر کم است که حتی اگر صرف تحقیق و پژوهش هم بشود نتیجه چندانی به‌دنبال نخواهد داشت.

وی تاکید می‌کند: نگارش، مظلوم‌ترین مرحله در روند تولید فیلم و سریال است. گاهی دستمزد نویسندگان در قیاس با آنچه بازیگران و کارگردان‌ها دریافت می‌کنند شبیه به کمدی است. دستمزد نگارش فیلمنامه یک سریال بین 7 تا 20 درصد از بودجه تولید آن است و یک دهم رقمی که برای نگارش یک قسمت از سریال پرداخت می‌شود به تحقیق و پژوهش اختصاص دارد. در چنین شرایطی طبیعی است که نمی‌توان توقع زیادی داشت. البته این درصدها در مورد سریال‌های مختلف کمی نوسان دارد؛ ممکن است به یک سریال تاریخی بودجه بیشتری برای تحقیق ارائه شود و به یک سریال خانوادگی حتی کمتر از این.

این تهیه‌کننده تصریح می‌کند: پشتوانه تحقیقی برنامه‌های نمایشی تا حد زیادی به دیدگاه فیلمنامه‌نویس بستگی دارد و این‌که او چقدر به شاخص بودن اثرش اهمیت می‌دهد.

از توضیحات جودی این نتیجه حاصل می‌شود که تحقیق و پژوهش برای برنامه‌های نمایشی بیش از هر چیز به دلیل رقمی که به آن اختصاص می‌یابد، با چالش مواجه می‌شود.

تنگنای مالی

وظیفه تحقیق و پژوهش در آثار نمایشی عمدتا برعهده فیلمنامه‌نویس است، اما در برنامه‌های ترکیبی هم نویسنده، هم تهیه‌کننده و طراح برنامه باید اطلاعات کافی و دقیقی درباره مبحث مورد نظر داشته باشند. در این نوع برنامه‌ها تحقیقات بیشتر از آن‌که بر محتوای برنامه تاثیر داشته باشد، بر هویت، ساختار و موضوعاتش تاثیرگذار است.

تهیه‌کنندگان تلویزیون عمدتا طراحان اصلی برنامه هستند و از همین رو تحقیق و پژوهش به آنها کمک می‌کند بعد از انتخاب یک موضوع مشخص بتوانند برنامه‌ای متناسب با موضوع طراحی کنند و نیز بر اساس یافته‌های پژوهشی هویت برنامه را تعریف و ساختارش را مشخص کنند.

علی زاهدی، تهیه‌کننده‌ای که برنامه‌هایی چون کوله‌پشتی و ویتامین 3 را برای تلویزیون طراحی کرده، درباره تخصیص بودجه تحقیقاتی به برنامه‌های ترکیبی می‌گوید: در همه برنامه‌های ترکیبی تلویزیون بودجه‌ای برای تحقیق و پژوهش در نظر گرفته می‌شود و من به عنوان تهیه‌کننده سعی کرده‌ام این رقم را واقعا به تحقیق و مطالعه اختصاص بدهم.

وی تاکید می‌‌کند در برنامه ویتامین 3، افرادی به عنوان محقق با او همکاری دارند که سه نفر از آنها تا مقطع دکتری تحصیل کرده‌اند. زاهدی می‌گوید: این افراد بر مبنای رفاقت با ما همکاری می‌کنند وگرنه رقمی که برای تحقیق و پژوهش در نظر گرفته شده، بسیار کم است.

این تهیه‌کننده درباره مهمترین بخش تحقیقاتی در یک برنامه می‌گوید: انتخاب موضوع و طراحی برنامه نیاز بیشتری به تحقیق و پژوهش دارد. باید کسانی باشند که نیازها را در جامعه‌شناسایی کنند و موضوعات مناسب برای برنامه‌سازی را از دل نیازهای جامعه پیدا و ساختار یک برنامه را طراحی کنند.

نکته اینجاست که این تحقیقات باید پیش از ارائه طرح برنامه صورت بگیرد در حالی که بودجه تولید وقتی در اختیار برنامه ساز قرار می‌گیرد که او طرحش را به تصویب رسانده باشد. زاهدی در این باره می‌گوید: برای یک برنامه ابتدا تحقیق و پژوهش‌های لازم را انجام می‌دهیم وقتی ایده اصلی، موضوعات و ساختار برنامه مشخص شد آن را به شورای طرح و برنامه ارائه می‌کنیم که بررسی کند و اگر شورا تشخیص بدهد که برنامه مورد نظر در اولویت‌های برنامه‌سازی شبکه نیست، حتی اگر هزینه زیادی صرف تحقیق و پژوهش شده باشد، باید منتظر ماند تا برنامه مورد نظر جزو اولویت‌های برنامه‌سازی قرار بگیرد یا برای همیشه آن را کنار گذاشت.

برنامه‌سازانی مانند علی‌ زاهدی که برنامه‌های ترکیبی و موضوعی تدارک می‌بینند، ضمن نیاز به داشتن بودجه پژوهشی نیازمند پژوهشگرانی هستند که در طول برنامه با آنها همراه باشند و به صورت مستمر اطلاعات لازم را در اختیارشان قرار دهند. البته مدتی است در کنار گروه‌های برنامه‌سازی افرادی به عنوان اعضای اتاق فکر حضور دارند که داشته‌ها و تجربه‌های خود را در اختیار برنامه ساز قرار می‌دهند. اگر اعضای اتاق فکر یک برنامه به صورت مستمر در کنار برنامه‌ساز حضور داشته باشند، اطلاعاتی به برنامه‌ساز ارائه کنند و بتوانند بر محتوای برنامه و انتخاب مهمانانش تاثیر بگذارند، می‌توان آنها را پژوهشگران برنامه دانست که متاسفانه همیشه این‌طور نیست. البته علی زاهدی خود را از تهیه‌کنندگانی می‌داند که اعضای اتاق فکر برنامه‌اش همواره در کنار او بوده‌اند.

در برنامه‌های ترکیبی بر خلاف سریال‌ها و دیگر آثار نمایشی، نویسنده تنها مصرف‌کننده داده‌های تحقیقاتی نیست. نویسنده در این برنامه نگارش پلاتوها را برعهده دارد که بخشی از برنامه و تابع فضای کلی آن است. در برنامه‌های ترکیبی امور محتوایی بر عهده پژوهشگری است که وظیفه تعیین محورهای اصلی مباحث و دعوت از مهمانان را برعهده دارد، اما متاسفانه تعداد افرادی که در این زمینه صاحب تخصص و اطلاعات کافی باشند، چندان زیاد نیست.

تحقیقات بنیادی

در کنار کسانی که به‌عنوان پژوهشگر، عضو اتاق فکر یا تحت هر عنوان دیگر در شکل‌گیری محتوای یک اثر تلویزیونی سهم دارند، مراکزی در سازمان صدا و سیما وجود دارد که وظیفه تحقیق و پژوهش را برعهده دارد؛ از جمله این مراکز می‌توان به مرکز تحقیقات و مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما اشاره کرد.

علی زاهدی به‌عنوان تهیه‌کننده معتقد است نتیجه تحقیقات این مراکز برای مدیران تلویزیون مناسب است. او می‌گوید: گاهی جزوه‌ها یا اطلاعاتی از مراکز تحقیقاتی تلویزیون به دست ما می‌رسد و من به شخصه به آنها توجه می‌کنم اما به نظرم این تحقیقات برای تعیین سیاست‌های کلان صورت می‌گیرد و نهادهای تحقیقاتی سازمان را نمی‌توان مراکز پژوهش برای برنامه‌سازی دانست.

حجت‌الاسلام حسین گودرزی، رئیس مرکز پژوهش‌های اسلامی تلویزیون درباره تحقیقات و پژوهش‌هایی که از مراکز تحقیقی تلویزیون در اختیار برنامه‌سازان قرار می‌گیرد، توضیح داد: مراکز تحقیقاتی درباره الزامات و اولویت‌های برنامه‌سازی تحقیقاتی ارائه می‌کنند؛ این اولویت‌ها و الزامات عمدتا موضوعات زمانمندی است که باید در برهه زمانی مشخصی درباره آنها برنامه تولید شود.

به گفته گودرزی بخش دیگری از پژوهش‌های مراکز تحقیقاتی سازمان به مناسبت‌های تاریخی، ملی و مذهبی اختصاص دارد و در واقع مقدمات نگارش فیلمنامه یا طرح برای برنامه‌سازی درباره این مناسبت‌ها را فراهم می‌کند.

وی پژوهش‌های راهبردی برای شناخت رقبای رسانه‌ای، مباحث راهبردی و ترسیم چشم‌انداز برای آینده را از دیگر موضوعات پژوهشی معرفی می‌کند که در مراکز تحقیقاتی سازمان به آنها توجه می‌شود و توضیح می‌دهد: مرکز تحقیقات صدا و سیما بیشتر در زمینه نظرسنجی و سنجش نگرش مخاطبان و برنامه‌سازان فعالیت دارد اما دیگر مراکز تحقیقاتی از جمله مرکز پژوهش‌های اسلامی تلویزیون به مباحث بنیادی می‌پردازند.

وی از طنز و شادی در برنامه‌های رادیو و تلویزیون، موسیقی در رسانه و سایر موضوعات بین رشته‌ای مانند دین و رسانه به عنوان نمونه‌هایی از مباحث بنیادی نام می‌برد و می‌گوید: بخشی از پژوهش‌های این مراکز معطوف به تولیدات است و موضوعات کلان تاریخی مانند سریال‌سازی درباره پیامبر و اهل بیت و بزرگان تاریخ را متذکر می‌شود.

بررسی برنامه‌سازی آیینی از دیگر تحقیقاتی است که به گفته گودرزی در مراکز تحقیقاتی سازمان صورت می‌گیرد. وی در این باره توضیح می‌دهد: جلب توجه مدیران و برنامه‌سازان به موضوعاتی مانند خانواده، مهریه، انقلاب اسلامی و نوروز از دیگر عملکردهای مراکز تحقیقاتی است.

براساس توضیحات گودرزی، نتیجه تحقیقات و پژوهش‌های مراکز تحقیقاتی تلویزیون بیش از آن‌که برای برنامه‌سازان مناسب باشد، راهگشای مدیران شبکه‌ها و گروه‌هاست. گودرزی در این باره توضیح می‌‌دهد: پژوهش‌های مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، کاملا رسانه‌ای است و با این دیدگاه تهیه می‌شود که در برنامه‌سازی مورد بهره‌برداری قرار بگیرند. این پژوهش‌ها قابلیت آن را دارد که در فرم‌های برنامه‌سازی جای بگیرد و بر اساس قالب، روش و ساختار برنامه‌سازان تنظیم شود.

شرح محصولات مراکز تحقیقاتی تلویزیون حاکی از آن است که مدیران و برنامه‌سازان پیش از طراحی یک برنامه تلویزیونی و تعریف و تصویب آن می‌توانند به دستاوردهای این مراکز و تحقیقات آنها مراجعه کنند و موضوعاتی را برگزینند که پیشتر نیازسنجی شده و جزو موضوعات اساسی و بنیادی است اما به نظر می‌رسد عملکرد این مراکز فرصت‌های تازه‌تری برای برنامه‌سازان ایجاد می‌کند چرا که براساس توضیحات رئیس مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، موضوعات پژوهشی در این مراکز تعیین نمی‌شود و در بیش از 90 درصد موارد، پژوهش‌ها به سفارش شبکه‌ها و براساس خواست مدیران و برنامه‌سازان انجام می‌شود. براساس این توضیحات می‌توان گفت با وجود تحقیقات و پژوهش‌های بنیادین که در مراکز تحقیقاتی آماده می‌شود و نیز با وجود اهمیتی که فیلمنامه‌نویسان و برنامه‌سازان تلویزیون برای پژوهش و تحقیق قائل هستند، این مقوله مهم به دلیل بودجه محدود توانسته به کیفیت برنامه‌های تلویزیون آسیب بزند.

آذر مهاجر / گروه رادیو و تلویزیون