راه طولانی «توابین» تا «مختارنامه» چگونه طی شد

او می‌گوید که همیشه آرزو داشته سریالی از زندگی امام خمینی(ره) بسازد و حتی در زمان حیات ایشان، از طریق مرحوم حاج احمدآقا رایزنی‌هایی هم در این رابطه کرده که امام(ره) زیر بار نرفته‌اند و موافقت نکرده‌اند. بعد هم به دلیل اعتقاداتش سراغ کارهای دفاع مقدس و مذهبی و تاریخی رفته و حاصل کار شده است مجموعه‌هایی مانند قبیله عشق، خوش‌رکاب، تفنگ سرپر و آخری‌اش مختارنامه.

فلاح، مختارنامه را در یک فرآیند هشت ساله تهیه کرد و البته در این مدت، دو سکته داشته و یک عمل جراحی قلب باز! به گفته خودش از شدت فشار و اضطراب برای ساخت این سریال ماندگار مذهبی و تاریخی. وی البته همچنان دوست دارد کارهایی بسازد که ماندگار شود و می‌گوید اگر پیشنهاد تهیه‌کنندگی سریال «سلمان فارسی» را هم به او بدهند با کمال میل خواهد پذیرفت. آغاز ماه محرم و پخش سریال مختارنامه از چند شبکه تلویزیونی بهانه‌ای شد برای گفت‌و‌گو با تهیه‌کننده مختارنامه و بازخوانی چگونگی تولید و ساخت این سریال. فلاح در این گپ ‌و ‌‌گفت، با وجود عوارض مشهود جسمانی به یادگارمانده‌ از «مختارنامه» در نهایت حوصله و بردباری، راوی مراحل پیش‌تولید و نگارش فیلمنامه تا انتخاب بازیگران و تصویربرداری و حواشی و حرف و حدیث‌های پیرامون این سریال شد.

قصه از کجا شروع شد؟

در سال 1381 سیمافیلم پیشنهاد ساخت سریال «توابین» را با فیلمنامه‌ای از محمدابراهیم سلطانی‌فر و کارگردانی مرحوم سیف‌الله داد به محمود فلاح ارائه می‌کند که به تازگی از «تفنگ سرپر» فارغ شده است. وی به مسئولان وقت سیمافیلم پیشنهاد می‌کند که با توجه به تجربه موفق سریال امام علی(ع) ساخت توابین را به داوود میرباقری بسپارند. مدیران هم از او می‌خواهند که با میرباقری مذاکره کند. میرباقری که بر سر سکانس‌های پایانی سریال امام علی(ع) که باب میلش نبوده و آن‌طور که خودش می‌خواسته به آخر نرسیده، کدورتی به دل دارد، ابتدا نمی‌پذیرد، اما بعد با اصرار فلاح قبول می‌کند که توابین را بسازد به شرطی که فیلمنامه را از ابتدا خودش بنویسد و اینچنین می‌شود که از خرداد سال 81 نگارش فیلمنامه سریال توابین که به مختارنامه تغییر نام داده با نظارت حجت‌الاسلام رسول جعفریان آغاز می‌شود.

به دلیل حواشی که در زمان پخش سریال «امام علی(ع)» شکل گرفته بود، قبل از نگارش فیلمنامه مختارنامه پنج ماه کار تحقیقاتی و مطالعاتی صورت می‌گیرد و حتی به مرحوم دکتر جعفر شهیدی نیز مراجعه شده و با وی مشورت‌هایی می‌شود. در مرحله بعد، گروه سازنده به شهر قم سفر کرده و ضمن دیدار با علما و مراجعی همچون آیت‌الله مکارم شیرازی تائید و موافقت آنها را برای ساخت سریال می‌گیرند. پیش‌تولید سریال از سال 81 آغاز شده و تا اواخر 83 به طول می‌انجامد. در اواخر فروردین 83، تصویربرداری مختارنامه به صورت آزمایشی و به مدت دو ماه در شهر کاشان کلید می‌خورد. گروه سازنده سریال این دو ماه آزمایشی را به نیت آزمون و خطا و برای سنجیدن توانایی‌های عوامل فنی و تولید و بررسی کم و کاستی‌ها در نظر می‌گیرند.

فلاح درباره این دوره آزمایشی دو ماهه می‌گوید: «حرکت بسیار درستی بود. کاستی‌ها و نقصان‌ها را دیدیم و اصلاح‌شان کردیم. من و میرباقری می‌دانستیم که این سریال یکی، دو ساله جمع نمی‌شود و کار به درازا خواهد کشید بنابراین باید گروه را تقویت می‌کردیم.»

فلاح می‌گوید که از همان روز اول داوود میرباقری را برای ساخت مختارنامه نشان کرده بوده و دلش به کارگردان دیگری رضایت نمی‌داده است.

در توانایی‌های داوود میرباقری تردیدی نیست و سریال‌های امام علی(ع)، معصومیت از دست رفته، مسافر ری و... گواهی می‌دهند بر تسلط هنری و فنی وی بر کارهای مذهبی و تاریخی. اما یک باور عمومی در جامعه و حتی مسئولان شکل گرفته است که فقط میرباقری می‌تواند مجموعه‌های مناسبتی خوب بسازد و لاغیر. این باور و تلقی نمی‌تواند فرصت را از دیگر فیلمسازان بگیرد و حتی باعث نادیده‌گرفتن استعدادهای جوان شود؟

تهیه‌کننده مختارنامه در پاسخ به این پرسش اظهار می‌دارد: من قطعا این حرف را قبول دارم، اما توجه داشته باشید که در سال 81 میرباقری را برای کارگردانی انتخاب کردم و در آن سال‌ها شاخص‌ترین سریال مذهبی تاریخی «امام علی(ع)» بود. اما امروز می‌توانیم به چهره‌های جوان هم اعتماد کنیم و چنین فرصت‌هایی را در اختیارشان قرار دهیم، البته به شرطی که مشاورانی مثل میرباقری را در کنار خود داشته باشند.

اضافه شدن صحنه‌های کربلا به درخواست ضرغامی

در اردیبهشت 83 با حضور علی لاریجانی، رئیس وقت سازمان صدا و سیما در لوکیشن مسجد کوفه، ساخت سریال مختارنامه رسما کلید می‌خورد و شش سال بعد، در پایان سال 88 کار تصویربرداری به پایان می‌رسد.

با پایان فیلمبرداری مختارنامه عزت‌الله ضرغامی، رئیس سازمان صدا و سیما از سازندگان سریال می‌خواهد که با توجه به منتفی شدن ساخت مجموعه «امام حسین(ع)» صحنه‌های مربوط به کربلا و روزهای تاسوعا و عاشورا را به آن اضافه کنند. گروه تولید برای گرفتن این تصاویر یک‌بار دیگر به قصد شهر شاهرود بار سفر می‌بندند و طی مدت چهار ماه صحنه‌های روز عاشورا را که همان سکانس معروف حضرت ابوالفضل(ع) نیز در آن است، فیلمبرداری می‌کنند.

دکورهایی که دردسرساز شد

مختارنامه به پخش رسید و با استقبال بی نظیر و البته قابل پیش‌بینی مخاطبان مواجه شد. حواشی‌اش اما تا سال‌ها محمود فلاح را رها نمی‌کند و حتی او را به دادگاه هم می‌کشاند. در سال 90 بحث نگهداری یا تخریب دکورهای سریال به داغ‌ترین سوژه‌های خبری رسانه‌های جمعی تبدیل شد. صاحبان زمین‌های احمدآباد مستوفی که دکورهای سریال مختارنامه در آن ساخته شده بود از فلاح به دادسرای اسلامشهر شکایت کردند.

تهیه‌کننده مختارنامه در این باره می‌گوید: چند مرتبه مرا از دادگاه اسلامشهر خواستند. من از قانون مالک و مستاجر استفاده می‌کردم و زمان می‌خریدم تا تکلیف دکورها مشخص شود که نشد. همین الان صاحبان زمین حکم جلب خودم و توقیف اموالم را دارند. چند بار از کلانتری احمدآباد مستوفی‌نامه آمده که خودم را معرفی کنم. من هم در پاسخ‌شان گفته‌ام آدرس مرا که دارید، بیایید جلبم کنید. با این حال صاحبان زمین هنوز دکورها را تخریب نکرده‌اند. می‌شد با یک هزینه 40 تا 50 میلیون تومانی این دکورها را مرمت و نگهداری کرد. غیر از کعبه و کاخ‌ها و مسجد کوفه نگهداری بقیه دکورها کار سختی نبود. تا سال‌ها می‌شد از این دکورها برای کارهای دیگر استفاده کرد. اگر صدا و سیما همین امروز هم بخواهد شهرک سینمایی و دکورهایی شبیه دکور مختارنامه بسازد و بودجه‌اش را هم داشته باشد ده سال طول خواهد کشید.

طرح خرید زمین‌هایی که دکور سریال مختارنامه در آن ساخته شده بود، هیچ‌گاه رنگ واقعیت به خود نگرفت و با وجود تمام تلاش‌ها و پیگیری‌ها به نتیجه نرسید.

فلاح در این‌باره می‌گوید: در آخرین جلسه قدردانی و تشکر از عوامل مختارنامه شخصا از آقای ضرغامی خواستم که نگذارد این دکورها خراب شود اما متاسفانه خرید زمین‌ها همزمان شد با بی‌پولی سازمان صداوسیما و اتفاقی نیفتاد. از طرف دیگر، صاحبان زمین که در سال 85 بابت فروش زمین‌هایشان مبلغ چهار تا پنج میلیارد تومان را مطالبه می‌کردند این رقم را در سال 88 به هفت تا هشت میلیارد رساندند.

نکته قابل تامل آن‌که صاحبان زمین با وجود عدم توافق با صداوسیما، شاید از سر اعتقاد، دکورها را تخریب نمی‌کنند. از آنجا که این زمین‌ها کارکرد کشاورزی دارد احیای‌شان مستلزم تخریب کامل دکورها و صاف کردن زمین است که خوشبختانه این اتفاق هنوز رخ نداده، البته بخشی از بناها تخریب شده و احتیاج به مرمت دارد. سوای زمین‌ها، تمام وسایل دکور، لباس‌ها، آلات و ابزار و به گفته فلاح حتی پتوها و قاشق‌های غذاخوری مورد استفاده در سریال مختارنامه به شهرک غزالی منتقل شده است.

غیر از احمدآباد مستوفی، در شهر ورامین نیز کاخ ویلایی مختار ساخته شده بود که پس از پایان فیلمبرداری، تخریب و مصالحش در ساخت دکورهای احمدآباد استفاده می‌شود.

سکانس‌هایی فرصت نمایش نیافتند

در زمان پخش مختارنامه از تلویزیون بخشی از صحنه‌های مربوط به حضرت ابوالفضل(ع) به علت مخالفت‌ها با نمایش چهره ایشان حذف شد. چندی بعد قسمتی از این سکانس‌ها البته به صورت ناقص و بی‌کیفیت در فضای مجازی منتشر و خبرساز شد.

فلاح در پاسخ به این پرسش که آیا در زمان دیدار با علما بحث نشان‌ دادن چهره حضرت ابوالفضل(ع) مطرح و از مراجع کسب تکلیف شده بود، توضیح می‌دهد: آن زمان اصلا بحث چهره معصومین مطرح نبود که درباره‌اش صحبتی شود. سکانس‌های مربوط به حضرت ابوالفضل(ع) پس از دستور آقای ضرغامی مبنی بر تولید و ضبط صحنه‌های روز عاشورا گرفته شد.ریاست سازمان صدا و سیما همراه تعدادی از نمایندگان مجلس سر صحنه تصویربرداری حاضر می‌شوند و بخش‌های فیلمبرداری شده کربلا و روز عاشورا را می‌بینند و علاوه بر تائید کار از دیدن صحنه‌ها متاثر می‌شوند و آنها را تائید می‌کنند، اما این سکانس‌های تاثیرگذار هیچ‌گاه فرصت نمایش در تلویزیون را به دست نمی‌آورند و رایزنی‌ها هم به جایی نمی‌رسد. پخش‌نشدن این سکانس‌ها بر عوامل فیلم و بخصوص میرباقری گران و سخت می‌آید، اما چند ماه بعد فضای مجازی پر می‌شود از صحنه‌هایی که قمر بنی‌هاشم(ع) را در حال جنگ با لشکر اشقیا نشان می‌دهد.

فلاح درباره انتشار این سکانس‌ها می‌گوید: مدت زمان اصل صحنه‌های مربوط به حضرت ابوالفضل(ع) حدود 18 دقیقه بود در حالی که سکانس‌های منتشر شده در فضای مجازی هفت تا هشت دقیقه بود، آن‌هم ناقص و بی‌کیفیت. از آنجا که فیلمبرداری سریال مختارنامه به صورت 35 میلیمتری بود باید مراحل زیادی مثل صداگذاری، تدوین و... را پشت سر می‌گذاشت تا آماده نمایش می‌‌شد و احتمال دارد که در مسیر این مراحل، آن سکانس‌ها به بیرون راه یافته باشد. ما پیگیر این ماجرا هم شدیم، اما در نهایت مشخص نشد که این صحنه‌ها چگونه و از طریق چه شخصی به فضای مجازی راه یافت‌.

اختلافات بین کارگردان و مختار

ابتدا جمشید هاشم‌پور به عنوان بازیگر نقش مختار ثقفی، شاه نقش این سریال، مدنظر قرار می‌گیرد. محمد کاسبی، هاشم‌پور را به فلاح پیشنهاد می‌دهد. هاشم‌پور ابتدا برای بازی در این نقش ماهی 15 میلیون تومان طلب می‌کند که از نظر تهیه‌کننده مختارنامه رقم بزرگی است. با وساطت و صحبت‌های حبیب‌الله کاسه‌ساز با هاشم‌پور، وی به 9 میلیون هم راضی می‌شود اما در جلسه نهایی به فلاح می‌گوید که بحث پول را ندارد و نگران است که مبادا با توجه به طولانی بودن زمان فیلمبرداری سریال، نتواند از پس کار بربیاید و تاب و توان این همه ماه را برای حضور در یک سریال نداشته باشد. با منتفی شدن هاشم‌پور، سازندگان مختارنامه سراغ فریبرز عرب‌نیا می‌روند و با او به توافق می‌رسند. اولین رقم قرارداد عرب‌نیا حدود پنج میلیون تومان است و بعد سالانه اضافه می‌شود تا می‌رسد به ماهی 21 میلیون تومان در سه ماه آخر تصویربرداری.

در زمان ساخت سریال گاه اخباری رسانه‌ای می‌شد از مشکلات و درگیری‌های میرباقری و عرب‌نیا.

فلاح با اذعان به وجود مشکلاتی بین کارگردان و بازیگر نقش اول سریال مختارنامه می‌گوید: عرب‌نیا خصوصیات اخلاقی خاصی دارد. او فقط با من می‌توانست هماهنگ شود و مسائلش را با من در میان می‌گذاشت. میرباقری رابطه‌ای را که با دیگر بازیگران برقرار کرده بود با عرب‌نیا نداشت، حتی یک‌بار در ورامین و سر صحنه گندمزار بحث‌شان تند شد و میرباقری کار را تعطیل کرد. با این حال میرباقری همیشه از انتخاب و نحوه بازی عرب‌نیا راضی بود. عرب‌نیا کمترین برداشت‌ها را هنگام فیلمبرداری داشت. هر چند عده‌ای اعتقاد داشتند که اگر صدایش دوبله می‌شد نتیجه کار بهتر می‌بود، اما در کل راضی‌کننده بود.

لاریجانی گفت با 6 میلیارد تمامش کن

برآورد اولیه سریال مختارنامه یک میلیارد و 900 میلیون تومان بود که البته همه می‌دانستند کفاف پیش‌تولید را هم نمی‌کند. علی لاریجانی از فلاح می‌خواهد که کار را با شش میلیارد تمام کند، اما تهیه‌کننده سریال صراحتا می‌گوید که امکانش نیست و اینچنین می‌شود که مختارنامه با بودجه 24 میلیارد و 700 میلیون تومانی به سرانجام می‌رسد و سامان می‌گیرد.

فلاح البته تاکید می‌کند که اگر مراحل پیش‌تولید بهتر صورت می‌گرفت هزینه‌ها از این رقم کمتر می‌شد.

همزمان با پخش مختارنامه انتقاداتی نسبت به همخوانی نداشتن صحنه‌هایی از سریال با آنچه که در کتب تاریخی آمده است، مطرح می‌شود و این‌که میرباقری بخش‌هایی از داستان را آن‌گونه که مدنظر خودش بوده تغییر داده است. برای مثال کشته شدن پسر عمرسعد توسط مادرش یا انتقام از قاتلین امام حسین(ع) که بسیار سختگیرانه‌تر از آنچه بوده که در سریال به تصویر کشیده شده است.

محمود فلاح برای پاسخ به این انتقادات دو بحث را مورد توجه قرار می‌دهد؛ اول آن‌که در آغاز فیلمبرداری سریال ابتدا 18 و در نهایت 23 قسمت فیلمنامه آماده بوده و بقیه همزمان با تصویربرداری به نگارش در می‌آمده و طبیعتا فرصتی برای نظارت کافی نبوده و در چنین شرایطی باید اصل را بر اعتماد گذاشت. دوم این‌که در تلویزیون تهیه‌کننده به معنای واقعی کلمه نداریم و ما بیشتر مجری طرح هستیم. مجری طرح یعنی کسی که یک فیلمنامه را با بودجه مشخص و کارگردان و بازیگران از قبل تعیین‌شده در اختیارش می‌گذارند تا کار را تولید کند.

این تهیه‌کننده باسابقه تلویزیون البته تصریح می‌کند که در طول ساخت سریال مختارنامه هیچ‌گونه دخالت و اعمال نظر سلیقه‌ای از سوی مدیران و معاونان تلویزیون وجود نداشته است، چه در زمان مرتضی میرباقری و چه در دوره علی دارابی.

علاقه میرباقری به ساخت سلمان فارسی

در سال 81 و همزمان با پیشنهاد ساخت سریال مختارنامه به داوود میرباقری، او از مسئولان وقت صدا و سیما می‌خواهد با توجه به آماده بودن فیلمنامه سلمان فارسی، تولید این مجموعه را در دستور کار خود قرار دهند. میرباقری فیلمنامه سلمان را برای شبکه یک نوشته بود. اما مدیران تلویزیون می‌گویند که ترجیح‌شان ساخت توابین (مختارنامه) در وهله اول و سلمان فارسی در مرحله بعدی است. هر چند علی لاریجانی به صراحت می‌گوید که چه من باشم یا نه، پس از مختار، سلمان فارسی ساخته خواهد شد. اکنون میرباقری در حال بازنویسی فیلمنامه سلمان فارسی است اما صدا و سیما هنوز با هیچ تهیه‌کننده‌ای برای ساخت این سریال مذاکره نکرده است.

تهیه‌کننده مختارنامه درباره برآورد هزینه‌های ساخت سریال سلمان فارسی اظهار می‌کند: در همان سال 81 از میرباقری پرسیدم که به‌نظرت این سریال چقدر بودجه می‌خواهد و او با توجه به چند سفر خارجی که ساخت آن نیاز داشت رقم 60 تا 70 میلیارد تومان را اعلام کرد که البته این برآورد مربوط به 12 سال پیش است و اگر قرار باشد امروز این سریال ساخته شود حتما این رقم خیلی بیشتر خواهد شد.

به عقیده فلاح ساخت این سریال با توجه به کمبود منابع و امکاناتی که صدا و سیما در چندسال اخیر با آن دست به گریبان است امکان‌پذیر نیست، مگر آن‌که یک تحول بزرگ مالی در سازمان رخ دهد یا با استفاده از فناوری بتوان در برخی از هزینه‌ها صرفه‌جویی کرد.

محسن محمدی ‌/‌ جام‌جم