‌هویت شهرهای تاریخی در فراموشی

به طور مثال منظر شهر شیراز با پیشینه 1400 ساله و تاریخ خود بیگانه است و گرچه ساختمان‌ها و کل شهر براساس طرح جامع شهرسازی و رعایت اصول فنی شکل گرفته، اما خبری از اصالت تاریخی و معماری درخشان قدیم در آن نیست، ضمن این‌که برخی ساختمان‌ها از معماری یکدست و ضابطه‌مندی نیز پیروی نمی‌کنند.

محمدرضا دیهیمی، رئیس کمیسیون معماری و شهرسازی شورای اسلامی شهر شیراز با تاکید بر این‌که در نمای ساختمان‌های تازه تاسیس باید ضوابط معماری رعایت شود، به مهر می‌گوید: شهرداری موظف است برای تمام خیابان‌ها، اصولی را در معماری لحاظ کند و از آنجا که معماری سازه‌های شهری برای شورای شهر، دارای اهمیت ویژه‌ای است، این شورا در نظر دارد در آینده نزدیک طرح تقویت منظر شهری از جمله نمای ساختمان و نحوه نورپردازی شهر را در شورای شهر شیراز ارائه و آن را بررسی کند.

قادری، شهردار پیشین شیراز نیز یادآور می‌شود: شهرهایی مانند یزد و اصفهان خیلی بهتر از شیراز از معماری تاریخی اسلامی بهره برده‌اند و ما در این مورد ضعیف عمل کرده‌ایم و حتی می‌توان گفت که کار خاصی صورت نگرفته است.

رئیس دانشگاه هنر شیراز نیز با تاکید بر این‌که این شهر از بخش‌های مختلف تشکیل شده و مراحل رشد آن در دوره‌های مختلف شکل گرفته است، می‌گوید: شیراز در بعد زمانی خودش، شهری 1400 ساله است که فقط بخش‌هایی از آن مربوط به قرن معاصر بوده و بخش عمده‌ای از آن متعلق به سده‌های پیشین است، از این رو باید اصول شهرسازی و نکات فنی و مهندسی با اتکا به ابعاد تاریخی و مکانی مناسب در بخش‌های مختلف رعایت شود.

علیرضا عسکری معتقد است تا زمانی که از گذشته تاریخی این شهر و فارس اطلاعی نداشته باشیم و نسبت تاریخی خود را در این بستر تاریخی ـ فرهنگی با گذشته خود مشخص نسازیم، یا به گذشته و نیاکان خود اعتماد نداشته باشیم، نمی​توانیم جایگاهی برای شهر شیراز به دست آوریم.

فراموشی هویت مذهبی تاریخی در معماری مشهد

و اما مشهد به عنوان یک شهر مذهبی که بویژه در مرکز و اطراف حرم مطهر امام رضا (ع) دارای بافت گسترده تاریخی است، حکایت دیگری دارد. در این شهر هر روز یک خانه تاریخی و قدیمی از جغرافیای مشهد محو می‌شود و جای آن سراهای خاطره‌انگیز، هتل‌هایی با قامتی بلند و گاه بدمنظر برافراشته می‌شود که نه‌تنها هیچ نشانی از معماری اسلامی تاریخی ندارند، بلکه استقبال چندانی نیز از سوی زائران از آنها نمی‌شود.

اکنون نه‌تنها بافت تاریخی این شهر مذهبی دچار هجمه تخریب و نابودی قرار گرفته، بلکه نمای سازه‌های تجاری، اقامتی و واحدهای مسکونی این شهر نیز بدون توجه به اصل زیباسازی و معماری اسلامی تاریخی خاص این شهر مذهبی شکل گرفته است، به طوری که بسیاری از واحدها نیز تکمیل نشده و با همان نمای اسکلت آجری خودنمایی می‌کند، در حالی که این شهر سالانه پذیرای بیش‌از 20میلیون زائر و گردشگر است و باید زیباسازی منظر شهری در اولویت برنامه‌های مسئولان آن قرار گیرد.

علی کامرانی، کارشناس حفاظت از میراث فرهنگی با اشاره به این‌که ساخت هتل باید در دستور کار باشد، اما ایجاد بی‌رویه مراکز اقامتی گران‌قیمت بدون توجه به معماری مطابق با هویت این شهر، با رسالت معنوی آن همخوانی ندارد، می‌گوید: بهتر است به جای تخریب خانه‌های تاریخی، این مکان‌ها را به اقامتگاه‌هایی سنتی تبدیل کرد، زیرا این امر هم موجب حفظ ساختار سنتی این شهر مذهبی شده و هم از میزان ساخت بی‌رویه هتل‌ها می‌کاهد. مهران صابری، فعال گردشگری نیز با بیان این‌که 168 هتل در این شهر وجود دارد که برای ساخت آن میلیاردها تومان سرمایه‌گذاری صورت گرفته است، می‌گوید: اغلب این هتل‌ها برای جذب گردشگر خارجی ساخته می‌شود، در حالی که مهم‌ترین اقدام در عرصه جذب گردشگران توجه به مکان‌های قدیمی و باستانی است. این مسئله را هم باید در نظر داشت که اکنون ساخت هتل در شهری که حدود 80 درصد مسافران داخلی آن متعلق به طبقه متوسط به پایین هستند و گردشگران خارجی آن اقامت در مکان‌های سنتی و تاریخی را می‌پسندند، هیچ نتیجه‌ای جز شکست به دنبال ندارد.

بلاتکلیفی ساکنان بافت تاریخی یزد

شهر تاریخی یزد که بیش از هزار هکتار آن را بافت تاریخی ثبت ملی شده تشکیل می‌دهد، اما با مشکل دیگری مواجه است. از یک سو ساخت و ساز در این بافت و تخریب واحدهای مسکونی به دلیل واقع شدن در حریم تاریخی ممنوع است و از دیگر سو نبود امکانات شهری امروزی همچون معابر پهن، جای پارک ماشین و ... موجب نارضایتی ساکنان این محلات شده است، به طوری که بسیاری مجبور به ترک این واحدها و اقامت در مناطق دیگر و تازه تاسیس شهر شده‌اند. جوکار، نماینده مردم یزد و اشکذر در مجلس با اشاره به این‌که هم اکنون شهر یزد دارای دو منطقه است، یادآور می‌شود: یزد جدید به حاشیه کشیده شده و مجبور شدیم برای ساختمان‌های جدید امکانات فراهم کنیم، در حالی که زمین‌های خوب و زیرساخت‌های لازم موجود در بافت قدیم بدون استفاده مانده و منازل نیز خالی از سکنه شده است و اگر همین محلات احیا شده و حداقل امکانات فراهم شود، جوانان رغبت پیدا کرده و در همین محل ساکن خواهند شد.

به گفته وی، جوانی که حاضر است در آپارتمان 40 متری زندگی کند باید بررسی شود چرا حاضر نیست در بافت قدیم و در خانه‌های بزرگ زندگی کند و در صورتی که همین روند ادامه پیدا کند تا دو دهه آینده به طور قطع نه بافت تاریخی را خواهیم داشت و نه مردم را و همین بافت تاریخی موجود نیز با خالی شدن سکنه و رسیدگی نکردن از بین خواهد رفت.

آنچه گفته شد گوشه‌ای از بی‌توجهی به معماری و شهرسازی براساس هویت تاریخی اسلامی کشور و همچنین اهمیت قائل نشدن برای بافت تاریخی به یادگار مانده از گذشتگان ماست که باید مسئولان هرچه سریع‌تر چاره‌اندیشی مناسبی برای برون رفت از این مشکل ملی داشته باشند.