از مورس تا موبایل در موزه علوم و فناوری

شاید در گذشته غایت آرزوی بشر به متنی دو کلمه‌ای که از دوردست‌ها می‌رسید، محدود می‌شد اما پیشرفت فناوری‌های ارتباطی به اندازه‌ای سریع و سرسام‌آور است که حدی برای آن قابل پیش‌بینی نیست. به نظر شما در آینده دور و نزدیک چه فناوری‌های جدیدی در انتظار ماست؟ شاید این فناوری جدید حاصل تلاش بی‌وقفه و تفکر امروز شما باشد. بررسی سیر تحولات ارتباطات از زمان اختراع تلگراف توسط مورس تا​ امروز که شبکه‌های اجتماعی روز به روز گسترده‌تر می‌شوند و ارتباطات، محدودیت‌ها را از میان برداشته و مرزی نمی‌شناسد، مسیر پرفراز و نشیبی را پشت سر گذاشته است. از سومین گالری موزه علوم و فناوری تحت عنوان «مورس تا موبایل» و با هدف به نمایش گذاشتن سیر تحول ارتباطات و ابزارهای ارتباط جمعی رونمایی شد. در این گالری اشیا و ابزار واقعی که از اولین‌های مورد استفاده در صنعت ارتباطات کشور هستند و به همت اعضای هیات علمی دانشگاه خواجه نصیر‌الدین طوسی جمع‌آوری و به موزه اهدا شده، به نمایش گذاشته شده است.

از ارتباطات اولیه تا تماس تلفنی

استفاده از وسایل ارتباط جمعی، سابقه‌ای دیرینه دارد. در گذشته انسان‌ها‌ از طریق برپا کردن دود و آتش‌ به رنگ‌های مختلف باهم ارتباط برقرار می‌کردند. بعد از آن استفاده از چاپارها مورد توجه قرار گرفت که با فریاد زدن خبررسانی می‌کردند. بعد از آن در راه‌های اصلی برج‌ها و باروهایی ساخته شد که در این برج‌ها پنجره‌هایی تعبیه شده بود و پشت پنجره‌ها مشعل‌هایی قرار می‌گرفت که بعضی از آنها روشن و بعضی دیگر خاموش بود و هریک از این علائم معنی خاصی داشت. مورس به کمک همین علائم و نشانه‌ها دستگاه تلگراف را اختراع کرد. سال 1214 ساموئل مورس، کد مورس و تلگراف مبتنی بر آن را اختراع کرد. 22 سال بعد تلگراف به ایران وارد شد و اولین ارتباط تلگرافی بین شمس‌العماره و باغ لاله‌زار برقرار شد، اما یک سال طول کشید تا ارتباط تلگرافی با دیگر شهرهای ایران گسترش پیدا کند. سال 1234 نخستین دستگاه تلگراف وارد ایران شد، اما مورد پسند ناصر‌الدین شاه قرار نگرفت و استفاده از آن به سه یا چهار سال بعد موکول شد. در این زمان ساختمان چاپارخانه به محلی برای استقرار دستگاه‌های مورس یا تلگراف تبدیل شد. نخستین تماس تلگرافی راه دور بین تهران و محلی در زنجان به نام چمن سلطانیه برقرار شد و بعد‌ها ارتباط تلگرافی از تهران به زنجان، جلفا و روسیه امکانپذیر شد. مردم ایران تمایل زیادی به استفاده از تلگراف نداشتند چون باور نمی‌کردند یک سیم بتواند اخبار را مخابره کند. آنها حس می‌کردند خبری که از این طریق مخابره می‌شود حتما خبر بدی است. بنابراین تلگراف در ایران مقبولیت زیادی پیدا نکرد. سال 1246 کریستوفر لاتام شولز نخستین ماشین تحریر کارآمد را به دنیا معرفی کرد و سرانجام 9 سال بعد از آن الکساندر گراهام‌بل موفق شد اختراع تلفن را به ثبت برساند و سال 1263 نخستین تماس تلفنی راه دور برقرار شد و همان زمان تلفن به ایران وارد و نخستین تماس تلفنی بین شمس‌العماره و باغ سپهسالار توسط ناصر‌الدین شاه برقرار شد. دستگاهی که وارد ایران شده بود به صورت هندلی کار می‌کرد، یعنی با هندل جریان برق در دستگاه تلفن ایجاد می‌شد و به این ترتیب زنگ تلفن در تلفنخانه به صدا در‌می‌آمد. ابتدا تعداد مشترکان اندک بود و متصدی تلفنخانه از طریق سوئیچ، ارتباط با شخص مورد نظر را برای تماس گیرنده برقرار می‌کرد.

انقلاب بزرگ فناوری ارتباطات

سال 1265 امیل برلینر، گرامافون را ابداع کرد، اما تا 19 سال بعد از این در ایران فرمانی برای رواج استفاده از گرامافون صادر نشد. دو سال بعد از اختراع گرامافون نخستین خط تلفنی در ایران افتتاح شد. نخستین بار در دستگاه دولتی ایران و در عصر ناصری از تلفن استفاده شد، اما اعطای نخستین امتیاز تلفن و رواج آن در عصر مظفری بوده که به دوست علی خان معیر‌الممالک داده شد. سرانجام سال 1273 گوگلیمو موفق شد برای نخستین بار از امواج رادیویی تا تلگراف بی‌سیم استفاده کند. سال 1296 تله‌تایپ وارد سیستم تلگراف و جایگزین مورس شد و به این ترتیب سرعت انتقال اطلاعات به 40 کلمه در دقیقه افزایش یافت. بعدها تله‌تایپ‌های پیشرفته‌تری معرفی شد که قابلیت ارسال کلمات در آنها در این تله‌تایپ‌ها به میزان قابل توجهی افزایش یافته بود. با به ثبت رسیدن لامپ تصویر از سوی ولادیمیر زورکین در سال 1302 پایه‌های اولیه تلویزیون‌های امروزی بنا نهاده شد و دو سال بعد جان لاجی‌بایرد برای نخستین بار از امواج رادیویی برای انتقال تصویر تلویزیون استفاده کرد.

سال 1309 سامانه تلکس به طور رسمی آغاز به کار کرد و بتدریج دستگاه‌های تلکس جایگزین تله‌تایپ ​ و در کشور ما 21 سال بعد تله‌تایپ جایگزین مورس شد. این در حالی است که همزمان دنیا به استقبال رایانه‌ها رفته بود و برای نخستین بار در این سال‌ها رایانه‌ها به شکل تجاری به فروش رسید.

سال 1336 خط تولید رایانه‌های مدل IRAMAC305 از سوی شرکت IBM راه‌‌اندازی شد که توانایی ذخیره پنج میلیون کاراکتر را داشت. رایانه یونیواک نخستین رایانه تجاری بود که مورد استقبال عموم قرار گرفت.

این رایانه‌ها با لامپ‌های گرمایونی کار می‌کرد که ظرفیت آن 2000 تا 4000 کلمه بود. در این رایانه‌ها از لامپ‌های خلا^ء و نوار مغناطیسی استفاده می‌شد. پنج سال بعد پس از ورود سامانه تلکس، رایانه وارد ایران شد. تا این‌که سرانجام با تولد اینترنت (آرپانت) آذر 1348 انقلاب بزرگی در فناوری ارتباطات به وقوع پیوست. سال 1352 تلفن همراه به معنی واقعی به دنیا آمد. نخستین تلفن همراه توسط مارتین کوپر به وزن معادل یک کیلوگرم ساخته شد، اما ده سال طول کشید تا تلفن‌های همراه به جایی برسد که عموم مردم بتوانند از آن استفاده کنند.

نخستین رایانه خانگی سال 1355 وارد بازار شد و پنج سال بعد از آن از لپ‌تاپ‌ها رونمایی شد. تا سال 1362 هنوز تلفن همراه به دست عموم نرسیده بود، اما بسیاری از کارشناسان و متخصصان بر این باورند که سال 1369 با تولد وب از سوی تیم برنزلی، بزرگ‌ترین انقلاب در حوزه ارتباطات به وقوع پیوست. نخستین پیامک دنیا سال 1371 از سوی یک مهندس انگلیسی به نام نیل پاپورس ارسال شد. او با استفاده از کامپیوتری در محل کارش یک متن دو کلمه‌ای 16 کاراکتری کریسمس مبارک را به یک گوشی تلفن همراه ارسال کرد. آن زمان هنوز تلفن همراه در ایران آغاز به کار نکرده بود و پس از دو سال از این ماجرا امکان استفاده از خدمات و امکانات تلفن همراه در ایران فراهم شد و سال 1381 استفاده از خدمات پیام کوتاه در کشور امکان‌پذیر شد.

در سال‌های اخیر پیشرفت فناوری به قدری سرعت گرفته است که بسیاری از فناوری‌ها پیش از این که قدمت زیادی پیدا کرده باشند به دست فراموشی سپرده شده‌اند و بر این اساس نمی‌توان پیش‌بینی کرد همین فناوری‌هایی که زندگی امروزمان به آن وابسته است تا چند سال دیگر مهمان ما خواهند بود.

فرانک فراهانی‌جم ‌/‌ گروه دانش