تلاش میهمان ناخوانده برای حذف خاطرات تلخ گذشته

بخش مهمی از فعالیت شوروی‌ها در مشهد در رقابت با فعالیت فرهنگی کنسولگری انگلیس بود. تشکیل انجمن روابط فرهنگی ایران و شوروی، خانه فرهنگی، نمایشگاه دائمی، برگزاری کلاس‌های زبان روسی، انتشار روزنامه، برگزاری جشنها و اجرای تئاتر و نمایش فیلم، مسابقات ورزشی و تشکیل بیمارستان شوروی در جهت دوستی و تحکیم روابط بیشتر انجام گرفت و چهره مثبتی از روس‌ها ارائه داد و برنامه‌های فرهنگی و بهداشتی بیشتر توسط تشکیلات وابسته به روس‌ها و توسط ایرانی‌ها به اجرا درآمد. مهم‌ترین نتیجه این فعالیت‌ها ارائه چهره‌ای مثبت از شوروی بود.

نمایش فیلم‌های ناطق، فیلم با زیرنویس فارسی، راه‌اندازی رادیو، برگزاری کلاس‌های نقشه کشی و حفر چاه عمیق هرکدام پدیده‌هایی نو و جدید بود که برای اولین‌بار در مشهد عملی می‌شد. نتیجه دیگر فعالیت شوروی‌ها گسترش ایدئولوژی کمونیستی بود که به گسترش ایدئولوژی توده​ ای ها و تقویت حزب توده در مشهد کمک کرد. در پناه حضور نظامی و سیاسی شوروی فعالیت‌های سیاسی و هنری توده​ای‌ها در مشهد قدرت بیشتری گرفت و آنان نیز همچون شوروی‌ها به برگزاری تئاتر و نمایش فیلم پرداختند.

با ورود ارتش سرخ به مشهد پس از شهریور 1320 حضور سیاسی شوروی که از سال 1316 با بسته‌شدن کنسولگری کاهش یافته بود، بار دیگر احیا شد و کنسولگری اتحاد جماهیر شوروی تا خرداد 1328 به فعالیت خود در مشهد ادامه داد. ارتش سرخ در مشهد دست به فعالیت‌های فرهنگی، ورزشی و بهداشتی زد. پس از ارتش سرخ، خانه فرهنگ شوروی (وکس) در مشهد تاسیس و نمایشگاه دائمی شوروی دایر شد و به ارائه برنامه‌های هنری، نمایشی، ورزشی، ادبی و بهداشتی پرداخت. انجمن روابط ایران و شوروی شعبه مشهد نیز راه‌اندازی شد و بسیاری از مسئولان ایرانی را با خود همراه کرد و به تبلیغات فکری گسترده پرداخت.

فعالیت کمیسیون بهداشت انجمن روابط فرهنگی

نیروی ارتش سرخ در مشهد بخشی از ساختمان بیمارستان شاهرضا، قسمت غربی بخش جراحی را که قبلا در اختیار لشکر شرق قرار گرفته بود، به تصرف خود درآورد (شاهین‌فر، 1382، 65 و 85) و به نوعی اختلال در روند بهداشتی مشهد ایجاد کرد، ولی پزشکان ارتش سرخ تلاش کردند با خدمات خود تا حدی مشکلات عمومی را جبران کنند. پزشکان شوروی با کامیون سیار به روستاهای خراسان می‌رفتند و اخبار تازه روز در پانزدهم خرداد 1323 در این باره نوشت: بیش از 400 نفر از بیماران این قراء و قصبات را که مبتلا به مالاریا و تراخم و امراض جلدی بودند، معاینه و کمک‌های ضروری طبی به آنها شد. (اخبار تازه روز، شماره 71، 2)

پیشنهاد ایجاد کمیسیون بهداشت، انجمن روابط فرهنگی به خاطر نیاز مشهد و دیگر نقاط خراسان به بهداشت موثر و سودمند در اواخر مهر 1323 مطرح شد. شرکت چند نفر از پزشکان در انجمن و مهم‌تر از همه علاقه شدید مقامات شوروی به بسط دامنه بهداشت موثر بر شکل‌گیری این کمیسیون بود. (دادگستران، شماره، 82، 1) پس از تشکیل کمیسیون بهداشت اعضای آن از بین مهم‌ترین و مشهورترین پزشکان مشهد به این شرح انتخاب شدند: دکتر سامی راد، دکتر شربانین، دکتر باقر اف، س. واسکونسکی، دکتر ودنیوف، سرگرد بهرامی، دکتر قوام، دکتر ضیایی، دکتر احمد سالاری، خانم دکتر بشری پردل، دکتر رضا سالاری، دکتر شهیدی، دکتر میردامادی، دکتر احمد مجیب، دکتر اسد و دکتر باروخ.

یک آگهی از طرف کمیسیون بهداری انجمن روابط فرهنگی ایران با اتحاد شوروی شعبه مشهد، یکم آذر 1323 اطلاع داد مشاوره طبی تحت‌نظر پزشکان متخصص شوروی در محل تیمارگاه آتش‌نشانی ابتدای خیابان خواجه ربیع نزدیک میدان مجسمه تشکیل گردیده است. بیماران می‌توانند روزهای دوشنبه، سه‌شنبه و پنجشنبه از ساعت 5.3 تا 6 بعد از ظهر مراجعه نمایند. (اخبار تازه روز، شماره 119، 2)

در اطلاعیه افتتاح مطب مجانی نیز چنین آمده است:

روز پنجشنبه 7 آذر 23 از طرف کمیسیون بهداری انجمن روابط فرهنگی ایران و شوروی مطب مجانی تحت‌نظر پزشکان متخصص شوروی واقع در محل تیمارگاه شهرداری (اول خیابان خواجه‌ربیع) جنب آتش‌نشانی با حضور نایب کنسول اتحاد شوروی، بوروچنکو و دکتر سامی راد رئیس کمیسیون بهداری، انجمن روابط فرهنگی و خاوری رئیس دایره امور کنسولی استانداری و دکتر سالاری، رئیس بهداری شهرداری مشهد و پزشکان شوروی و ایران افتتاح شد. ابتدا دکتر سامی راد ضمن اشاره به پیشرفت‌ها و ترقیات اتحاد جماهیر شوروی در علم طب از این مساعدت و نوع‌پرستی پزشکان شوروی که حاضر شده‌اند اوقات خویش را صرف بیماران ایرانی بنمایند، تشکر و قدردانی نمود و اظهار امیدواری کرد در آینده همکاری طبی و علمی بین ایران و شوروی بیشتر توسعه یابد و سپس شربانین، پزشک ارشد بیمارستان شوروی و نایب‌رئیس کمیسیون بهداری انجمن روابط فرهنگی ضمن قدردانی از همکاری پزشکان مشهد نوید داد افتتاح این مطب اولین قدمی است که به منظور توسعه روابط بهداشتی ایران و شوروی برداشته شده و کمیسیون بهداری یقینا درآتیه موفق خواهد شد خدمات مفیدی به امور بهداشتی این ناحیه بنماید. مجلس در وضعیت صمیمانه و گرم خاتمه یافت و سپس معاینه مریضی از طرف پزشکان شوروی شروع گردید. (اخبار تازه روز، شماره 120، 2)

خروج ارتش سرخ و تداوم فعالیت شوروی

انجمن روابط فرهنگی ایران و شوروی شعبه مشهد در زمان خروج ارتش سرخ با ارائه خلاصه‌ای از خدمات پزشکی و فعالیت‌های هنری افسران وابسته به ارتش سرخ تنوع اقدامات آنان را در مشهد نشان داد. برابر گزارش‌های موجود، متجاوز از 6000 نفر بیمار اهالی خراسان را رایگان معاینه و معالجه نمود و بیش از 5000 ریال به بیماران بی‌بضاعت داروی مجانی دادند.

ادیک پاشایان، منشی شورای ایالتی حزب توده مشهد نیز در هفدهم اسفند 1324 زمان ترک مشهد توسط ارتش سرخ به فرمانده نیروی اتحاد شوروی در مشهد نوشت؛ ما از این جهت متشکریم که پادگان ارتش سرخ در مدت اقامت خود از لحاظ نظم و انضباط نمونه کامل بود و توانست نظر مثبت اهالی شهر را به خود جلب کند. تا آنجا که توانست کمک‌های طبی کرد و در این مدت توانستیم با فرهنگ ملل شوروی تا حد امکان آشنا شویم.

بیمارستان شوروی در مشهد

یکی از مهم‌ترین اقدامات شوروی در مشهد پس از خروج نیرو‌های ارتش سرخ تاسیس بیمارستان بود. روس‌ها در گذشته تجربه موفق تاسیس درمانگاه را در مشهد داشتند. پس از شهریور 1320 بیمارستان بزرگی در تهران به وجود آوردند و پس از موفقیت، نمونه‌های کوچک‌تر آن را در برخی شهرها نظیر مشهد دایر کردند. خبر تاسیس بیمارستان شوروی در مشهد را اولین بار روزنامه «اخبار تازه روز» در بیست و پنجم آذر 1324 درج کرد و نوشت بیمارستان شوروی در آینده نزدیک در منزل حاج عباس توکلی واقع در میدان دروازه سراب افتتاح خواهد شد. (اخبار تازه روز، شماره 238، 2) شروع به کار این بیمارستان شش ماه طول کشید، زیرا برخلاف درمانگاه‌های گذشته که بیشتر متکی به پزشک و دارو بود این بیمارستان باید به تجهیزات و تکنولوژی مجهز می‌شد.

بالاخره روز یکشنبه هشتم تیر 1325‌/‌ 29 ژوئن 1946 بیمارستان شوروی مشهد افتتاح شد. استاندار خراسان، بازرگانان، مدیران جراید و پزشکان مشهد در محل بیمارستان حضور یافتند.

ماتیویف، سرکنسول شوروی نطق مودت‌آمیزی ایراد کرد که توسط خاوری، رئیس امور کنسولی استانداری به فارسی ترجمه شد. بعد از آن اعتمادی، نایب التولیه و استاندار خراسان و سپس خانم دکتر آفاناسیوا، معاون بیمارستان شوروی در تهران که برای افتتاح بیمارستان به مشهد آمده بود، سخنرانی کرد و آماری از فعالیت پزشکی شوروی در تهران ارائه داد. در پایان دکتر احمد سالاری، رئیس بهداری استان از طرف جامعه پزشکان مشهد تشکر کرد. سخنرانان درباره تاثیر چنین بنگاه‌هایی در تحکیم روابط دوستانه دو کشور و بهبود بهداشت در ایران سخن گفتند. (نامه پزشکان، شماره 18 و 19، 29)

ماتیویف، تاسیس بیمارستان را یکی از راه‌های استحکام روابط دوستانه بین دو ملت ایران و شوروی بیان کرد. (راستی، شماره347، 2) دکتر سالاری نیز تاکید کرد ساکنان مشهد خدمات گرانبهای پزشکان نظامی شوروی را برای معالجه بیماران بی‌بضاعت در تیمارگاه شعبه بهداری انجمن روابط فرهنگی ایران و شوروی و همکاری‌هایی که در تامین بهداشت ساکنین شهر با بهداری شهرداری کرده‌اند، فراموش نخواهند کرد. (راستی، شماره 348، 2) و از طرف جامعه طبی و بهداشتی مشهد اطمینان داد عموم پزشکان از تاسیس بیمارستان شوروی در این شهر خرسند بوده و امیدوارند با روح همکاری، صمیمیت و بخصوص آرمان مشترکی که بین پزشکان شوروی و ایران حکمفرما است، بتوانند سطح بهداشت این شهر را بهبود بخشیده و توده را از مزایای امروزی طب و بهداشت چنان‌که باید و شاید برخوردار سازند. نامه پزشکان که توسط محمد میردامادی منتشر می‌شد، موفقیت درخشان سه ساله بیمارستان شوروی تهران را به عموم کارمندان آن تبریک گفت و موفقیت پزشکان و عموم کارمندان بیمارستان شوروی مشهد را نیز از صمیم قلب خواستار شد. (نامه پزشکان، شماره 18 و 19، 30)

بیمارستان شوروی مشهد دارای 25 تختخواب و سه پزشک در قسمت‌های امراض داخلی، جراحی و رادیولوژی بود و شعبه‌های دندانسازی، چشم‌پزشکی، امراض مقاربتی و زنانه نیز قرار بود در آینده راه‌اندازی شود. وضع این بیمارستان روز به‌روز بهتر می‌شد و تا اوایل شهریور دارای شعبه‌های معالجه با برق و نور، رادیولوژی و دارالتجزیه شد و پاسخ اطبا و مریض‌ها نیز بنا به درخواست آنان به زبان‌های روسی، فارسی و فرانسه داده می‌شد. خدمات‌دهی در این بیمارستان به این شکل بود که مریض‌ها باید روز قبل از معالجه نام‌نویسی می‌کردند. ساعت کار بیمارستان از ساعت 8 صبح تا یک بعد از ظهر و از 4 تا 6 بعدازظهر بود. (طوس، شماره 1341، 4)

با ورود یکی از پزشک‌های زن در قسمت امراض زنانه و مامایی این شعبه در آخر آبان 1325 دایر شد. (راستی، 385، 6) با ورود آ.آ.کیلیاشکنو در اوایل دی 1325 قسمت امراض جلدی و مسری نیز دایر شد و عمل جراحی، آرایش پوست صورت و دیگر قسمت‌های بدن را انجام می‌دادند و برای بیماران سخت و دشوار به منازل آنان می‌رفتند. (طوس، شماره 1368، 4) بیمارستان شوروی از طریق آگهی روزنامه به معرفی متخصصان بیمارستان خود می‌پرداخت. در یکی از آگهی‌ها در بیست و چهارم بهمن 1325 آمده است؛ برای سرویس امراض داخلی دکتر گ.آ.ک.وانوف، در جراحی دکتر ف.ف.چرنوولوف، در امراض جلدی و مسری دکتر آ.آ.کیلیاشنکو، در زنان و مامایی دکتر پ.و.لیکنوف و در رادیولوژی‌ای. آستافو فسکایا به معالجه مشغول هستند. (طوس، شماره 1374، 4) آقای پای‌بست و مجید فیاض دو نفر از بیماران این بیمارستان خاطرات مثبتی از آن دارند. پای‌بست که در سال‌های جنگ جهانی دوم در بیمارستان شوروی مداوا شده درباره مهارت پزشکان روسی و مقایسه آنان با دو بیمارستان مهم دیگر مشهد ـ بیمارستان شاهرضا و آمریکایی‌ها ـ می‌گوید چون شاگرد ماشین بوده و در مسیر قوچان دچار سرمازدگی شده و هر دو دست وی یخ زده بود او را به بیمارستان شاهرضا بردند. پزشکان تنها راه نجات وی را قطع تمام انگشت‌ها بجز انگشت شست تشخیص دادند. وی را به بیمارستان آمریکایی‌ها منتقل کردند، پزشکان این بیمارستان نیز قطع انگشتان را تجویز کردند، اما در بیمارستان شوروی بود که پزشک ارشد نظامی روس توانست تشخیص دهد انگشتان بیمار هنوز به‌طور کامل یخ نزده و حیات دارند. پزشکان روس توانستند وی را مداوا کنند و انگشتان دست وی هنوز پس از شصت و اندی سال سالم هستند. (مصاحبه با پای بست، 4 شهریور 1388)

بیمارستان شوروی در مشهد به خاطر تکنولوژی و امکانات پزشکی خوبی که در اختیار داشت و با استفاده از شرایط پس از جنگ جهانی مدتی در مشهد فعالیت کرد. از زمان پایان کار این بیمارستان اطلاعی در دست نیست.

فعالیت کنسولگری شوروی در مشهد از اواخر سال 1326 کمتر شد، ولی تا خرداد 1328 فعال بود و بالاخره اول تابستان 1328 منحل شد. در سی و یکم خرداد 1328 طی اطلاعیه‌ای اعلام شد:

«بقرار اطلاع دولت اتحاد جماهیر شوروی تصمیم بانحلال قونسولگری شهرستان مشهد گرفته و مشغول جمع‌آوری اثاثیه آن شده‌اند و موسسه تجارتی شوروی هم برچیده شده» است. (آفتاب شرق، شماره 2126، 4) پس از آن نمایندگی بازرگانی شوروی در مشهد همچنان فعال بود و الکساندر استافیف در نوزدهم تیر 1329 وکیل بازرگانی شوروی در مشهد بود. (خراسان، شماره 305، سال دوم، 4) ولی دیگر شوروی‌ها فعالیت فرهنگی و سیاسی نداشتند.

علی نجف‌زاده