تقویم ایرانی در‌گذر زمان

البته به سبب کاربرد تقویم قمری در انجام مناسک دینی، مانند روزه ماه رمضان و حج تمتع در ماه ذی‌الحجه این تقویم همچنان کارکرد گسترده‌ای در جامعه ایران دارد و از همین رو در اصل هفدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی رسمیت آن در کنار تقویم هجری شمسی مورد تأکید قرار گرفته است.با این حال، نگاهی به تاریخ گذشته ایران نشان می‌دهد که در ازمنه دور، نظام‌های گاهشماری متعددی در ایران وجود داشته است که ذیلا به برخی از مهم ترین آنها اشاره می‌شود.

دوره هخامنشی

گمان می‌رود که هخامنشیان نظام گاهشماری خود را پس از تصرف مصر به دست کمبوجیه (529 تا 522 پیش از میلاد ) از مصری‌ها آموختند.در تقویم هخامنشی، روز نخست سال برابر بود با آغاز پاییز و این سنتی بود که هخامنشیان از بابلی‌ها به ارث برده بودند. در بابل همچنین، آغاز زمامداری شاهان، مبدأ تاریخ بود و چون از مبدأ تاریخ هخامنشیان آگاهی چندانی نداریم، برخی پژوهشگران احتمال داده‌اند که هخامنشیان نیزمانند بابلی‌ها، آغاز سلطنت شاهان را مبدأ تاریخ قرار می‌دادند.⁽²⁾

دوره سلوکی تا ساسانی

پس از فروپاشی سلسله هخامنشی به‌دست اسکندر مقدونی، تقویمی که سلوکیان در ایران رسمیت بخشیدند ، مثل تقویم یونانی‌ها بر مبنای سال قمری بود. مبدأ را هم سال 312 پیش از میلاد، سال بنیاد سلسله سلوکی قرار داده بودند. هنگامی که اشکانیان، سلوکیان را از ایران بیرون راندند، سال شمسی جایگزین سال قمری شد و مبدأ تاریخ را هم سال 247 پیش از میلاد تعیین کردند؛ زیرا در این سال، تیرداد اول بر سلوکوس دوم پیروز شد و سلسله اشکانی قوام پیدا کرد.⁽³⁾

ساسانیان نیز، سال شمسی را اساس گاهشماری خود قرار دادند، اما از آنجا که سال مداری یا حقیقی 365 روز و 5 ساعت و 48 دقیقه و 49 ثانیه است و سال عرفی ساسانیان، سرراست 365 روز بود، هر 4 سال یک بار، سال عرفی از سال حقیقی یک روز عقب می‌افتاد و نوروز با اول فروردین برابری نداشت. همچنین هر 120 سال یک بار، سال عرفی یک ماه از سال حقیقی عقب‌تر بود. بنابراین منجمان ساسانی تصمیم گرفتند پس از گذشت 119 سال، صد و بیستمین سال را 13 ماهه حساب کنند تا مشکل حل شود.⁽⁴⁾

احتمالا مبدأ تاریخ ساسانیان، جلوس اردشیر بابکان بر تخت شاهی بود، (226 میلادی) اما در اواخر دوره ساسانی، جلوس یزدگرد سوم، آخرین شهریار این سلسله مبدأ قرار گرفت که با سال 11 هجری قمری برابر بود.⁽⁵⁾

تقویم هجری قمری

وقتی اعراب مسلمان، ایران را فتح کردند و ایرانیان اسلام را پذیرفتند، لاجرم به تداول تقویم قمری که از پیش از اسلام در جزیره العرب متداول بود و اسلام نیز بر آن صحه گذارده بود، گردن نهادند. تقویم قمری، از نخستین نظام‌های گاهشماری بشر به شمار می‌آید. در واقع، ابتدایی‌ترین وسیله‌ای که بشر برای سنجش هفته و ماه و سال در اختیار داشت، مشاهده حالات مختلف ماه از قبیل هلال و بدر بود یا به عبارت دیگر، فاصله زمانی میان دو مقارنه ماه و خورشید که معروف است به ماه هلالی.⁽⁶⁾

تقویم هجری خورشیدی

در تقویم قمری ماه‌ها در فصول چهارگانه در گردش‌ هستند. برای مثال، اگر فروردین همیشه در بهار است، در عوض رمضان یک زمان در تابستان و زمانی دیگر در زمستان است. در این حالت، اگر در قدیم می‌خواستند از کشاورزان خراج سالیانه بگیرند و مقرر می‌کردند که خراج در ذی‌القعده گرفته شود، ذی‌القعده یک زمان در پایان فصل برداشت واقع می‌شد و زمانی دیگر در آغاز کاشت.بنابراین، تمام خلفای اسلامی باج و خراج را مطابق تقویم شمسی می‌ستاندند که همان تقویم ساسانی بود و به علت عدم دقت یا غفلت در کبیسه‌گیری خالی از اشکال نبود. برای رفع این اشکال، در نیمه دوم سده پنجم هجری قمری، در زمان سلطنت جلال‌الدین ملکشاه سلجوقی، حکیم عمر خیام نیشابوری، مأمور شد که تقویم جدیدی را بر مبنای سال خورشیدی تنظیم کنند.⁽⁷⁾

تقویم هجری خورشیدی هیچ‌گاه از سال حقیقی عقب نمی‌افتد و آغاز آن دقیقا منطبق با قرار گرفتن زمین در نقطه اعتدال بهاری است. این تقویم از سال 1304 تقویم رسمی ایران است.⁽⁸⁾

تقویم مجعول شاهنشاهی

رسمیت تقویم هجری شمسی تا اسفند 1354 خورشیدی، ادامه داشت؛ اما در این زمان سیاست باستان‌گرایانه دولت پهلوی به جایگزینی تقویمی به نام تقویم شاهنشاهی رأی داد. تقویم شاهنشاهی فقط در مبدأ با تقویم هجری شمسی متفاوت بود و مبدأ تاریخ را آغاز شاهنشاهی کوروش (559 پیش از میلاد) قرار می‌داد.بنابراین سال 1355 هجری شمسی بدل به 2535 شاهنشاهی شد که دو رقم آخر آن با سال سلطنت محمدرضا پهلوی مطابقت داشت. (او در 1320 خورشیدی به سلطنت رسید.) تقویم شاهنشاهی با مخالفت عموم مردم و علمای دینی و همچنین گروهی از مورخان و فرهنگ‌پ‍ژوهان روبه‌رو شد که معتقد بودند تقویم جدید ضد اسلامی، غیرعلمی و غیرعملی است. نهایتا مخالفت گسترده با این تقویم موجب الغای آن توسط دولت سید جعفر شریف امامی در سال 1357 شد.⁽⁹⁾

تقویم اویغوری

برخی از ایرانیان، هنوز به این که سال، سال میمون باشد یا خوک یا خرگوش، اهمیت می‌دهند. این نوع نامگذاری سال، حاصل چند سده استیلای ترکان و مغولان بر ایران است. حیوانات در فرهنگ ترکان آسیای میانه و مغولان جایگاه درخور توجهی دارند و از دیر باز اساس معیشت این جماعت بر شبانی و رمه‌گردانی بوده است. بنابراین نامگذاری سال به نام حیوانات در تقویم مغولی یا اویغوری چیزعجیبی نیست. این تقویم دارای دوره‌های 12 ساله به نام اسب، گوسفند، میمون، مرغ، سگ، خوک، موش، گاو، پلنگ، خرگوش، سوسمار و مار است.البته اسامی اصلی ترکی است. مثلا یونت ئیل که می‌شود سال سگ یا سیچقان ئیل که می‌شود سال موش.⁽¹⁰⁾

تقویم برجی

تقویمی که بیش از تقویم اویغوری برای تعیین سعد و نحس ایام و طالع‌بینی کاربرد داشته و دارد، تقویم برجی است.بشر از قدیم‌الایام، مجموعه‌ای از ستارگان را به شکل حیوانات یا اشیاء تصور می‌کرد.مثلا به شکل دب اکبر (خرس بزرگ) و دب اصغر (خرس کوچک).نام این مجموعه‌ها را صور فلکی گذاشته‌اند و 12 تا از این صور که در نوار مستدیری به پهنای 17 درجه قرار گرفته‌اند، بروج خوانده می‌شوند.خورشید در مسیر چرخش ظاهری و سالانه خود، از برابر بروج دوازده گانه می‌گذرد و مدت زمانی که این گذر طول می‌کشد، می‌شود یک برج.حالا اگر آن برج یا صورت فلکی شبیه ترازو باشد، می‌گویند در برج میزان قرار داریم و اگر شکل کژدم باشد، گفته می‌شود در برج عقرب هستیم.نام برج‌های سال در تقویم برجی عبارت است از حمل (گوسفند)، ثور (گاو)، جوزا (دوپیکر)، سرطان (خرچنگ)، اسد (شیر)، سنبله (خوشه)، میزان (ترازو)، عقرب (کژدم)، قوس (کمان)، جدی (بزغاله)، دلو (دول) و حوت (ماهی).⁽¹¹⁾

رضا ستوده

پی نوشت ها:

1 - مصوبات مجلس شورای ملی، دوره پنجم تقنینیه، بی‌نا، بی‌جا، بی‌تا، ص 38

2 - بیات، عزیزالله، کلیات تاریخ ایران، میراث ملل، تهران، 1370، ص 502

3 - همان منبع، ص 504

4 - همان منبع، ص 505

5 - رضازاده ملک، رحیم: زیج ملک (استخراج و تطبیق تقویم‌ها)، نشر گلاب، تهران، 1380،
ص 186ـ173

6 - رضازاده ملک، رحیم: در معرفت تقویم، نشر گلاب، تهران، 1382، ص 214ـ200

7 - رضازاده ملک، رحیم: زیج ملک، ص 115ـ112

8 - همان جا

9 - عاقلی، باقر: روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، نشر نامک، تهران، 1384، ص 356

10 - بیات، عزیزالله، همان منع، ص 508

11 - رضازاده ملک، رحیم: در معرفت تقویم، ص 199ـ 161