آیا تکنولوژی اسلامی داریم؟

گاه این اصطلاح به نحوی به کار می‌رود که مخاطب غیرمتخصص این مباحث چنین برداشت می‌کند که گویی انسان‌ها عقل‌های متعددی دارند که یکی از آنها عقل ابزاری است و عقل ابزاری، به فکر کسب منافع است و بنابراین با ارزش‌های اخلاقی همچون ایثار و نوعدوستی در تضاد است. چنین برداشتی از عقل ابزاری نادرست است.

اما عقل ابزاری چیست و نتایج و تبعات و محصولات آن چیست؟ آیا واقعا بار و ارزش منفی دارد، یا این‌که خیر، به نتایج مثبتی در زندگی انسان می‌انجامد؟ عقل ابزاری در واقع نوعی از نگرش انسان به طبیعت است.‌ به عبارت دیگر هر زمانی انسان سعی می‌کند راهی را پیدا کند که به شکل بهتر و سودآورتری از طبیعت بهره گیرد، آن زمان از عقل ابزاری مدد می‌گیرد. مثلا هنگامی که فردی در فصل سرما، درختی را قطع می‌کند تا از سوزاندن چوب‌های آن برای گرم شدن استفاده کند، او از عقل ابزاری خود مدد می‌گیرد.

از همین استفاده‌های ساده و ابتدایی از طبیعت، تا ساختن وسایل پیشرفته‌ای مانند اتومبیل و هواپیما، همگی محصول عقلانیت ابزاری انسان است. انسان‌ها از قوانین طبیعی (مثل فیزیک و شیمی و...) که بر اشیای طبیعت حاکمند، آگاه می‌شوند و با استفاده از این قوانین، این اشیا را به نفع مقاصد خود به کار می‌گیرند. این همان چیزی است که به آن عقل ابزاری می‌گویند.‌ بنابراین یکسویه عقل ابزاری منفعت‌طلبی انسان است و سویه دیگر آن، قوانینی که بر اشیای طبیعت حاکمند و فرد می‌تواند با آگاهی یافتن از این قوانین از آنها به نفع خود بهره گیرد. اما آیا عقل ابزاری با این ویژگی‌ها، لزوما بار و ارزش منفی دارد؟ به نظر می‌رسد نمی‌توان مطلقا ارزش آن را منفی یا مثبت دانست. عقل ابزاری از سویی به بهره گرفتن از طبیعت مربوط می‌شود. این بهره گرفتن گاه به آسیب جدی رساندن به طبیعت منجر می‌شود. مثلا لایه ازن به دلیل تولید گازهای گلخانه‌ای کارخانه‌هایی که انسان‌ها برای رفاه و افزایش قدرت و ثروت خود ایجاد کرده‌اند، آسیب می‌بیند.

در این صورت نه تنها طبیعت وحشی، بلکه خود انسان‌ها متضرر می‌شوند چرا که زمین محل زیستن آنها است. در این صورت عقل ابزاری به پدیده‌ای منفی منجر شده است. همچنین بسیاری از پیشرفت‌های تکنولوژیک محصول فرآیند استعمار کشورهای غربی است که خود این مساله گاه به افزایش استثمار و پایین آمدن سطح رفاه در زندگی انسان‌ها منجر شده است.‌ اما خود عقل ابزاری به خودی خود منفی نیست، زیرا مصادیق بسیاری در استفاده از طبیعت وجود دارد که آسیب جدی به طبیعت وارد نمی‌کند. همچنین عقل‌ابزاری به انسان‌ها در طول تاریخ کمک بسیاری کرده است. جان بسیاری از انسان‌ها به واسطه پیشرفت‌های فناوری ـ که محصول عقل ابزاری است ـ نجات پیدا کرده است. انسان با مدد گرفتن از تکنولوژی می‌تواند بهتر و قوی‌تر در مقابل بلایا و حوادث طبیعی مقاومت کند.

بنابراین عقل ابزاری نتایج و فرآورده‌های بسیار مثبتی را برای زندگی بشر به بار آورده است. به نظر می‌رسد برای این‌که عقل ابزاری به پیامدهای منفی‌ منجر نشود ،‌ ‌باید انسان‌ها در مسیر استفاده از طبیعت، اصول و قواعدی را وضع کنند که دست‌کم مضرات منفی استفاده بدون حد و مرز از طبیعت، به خود انسان‌ها باز نگردد.وقتی سخن از فناوری یا تکنولوژی اسلامی می‌شود، به نظر می‌رسد آموزه‌های اسلامی بویژه در مسیر وضع چنین اصول و قواعدی مفیدند. دینی که حتی برای جانوران وحشی حقوق مترقی‌ قائل است و ظلم را حتی به حیوانات روا نمی‌دارد، می‌تواند راهکارهای بسیار کارآمدی را در مسیر استفاده اصولی و قانونمند از طبیعت ارائه کند. در آن صورت می‌توان گفت عقل ابزاری و فناوری در مسیر پیشرفت و تعالی بشر سوق پیدا کرده است.

در اینجا از موضوعی که رهبر معظم انقلاب طی چند سال گذشته آن را تحت عنوان «الگوی اسلامی ـ ایرانی پیشرفت» مطرح کردند بهره می‌گیرم: «ما اگر دنبال پیشرفت هستیم و پیشرفت علمی را شرط لازم پیشرفت عمومی کشور می‌دانیم، توجه داشته باشیم که مراد ما از پیشرفت، پیشرفت با الگوی غربی نیست. دستور کار قطعی نظام جمهوری اسلامی، دنبال کردن الگوی پیشرفت ایرانی ـ اسلامی است. ما پیشرفت را به شکلی که غرب دنبال کرد و پیش رفت، نمی‌خواهیم؛... پیشرفت کشورهای پیشرفته‌ غربی نتوانست فقر را از بین ببرد، نتوانست تبعیض را از بین ببرد، نتوانست عدالت را در جامعه مستقر کند، نتوانست اخلاق انسانی را مستقر کند» (بیانات در دیدار استادان دانشگاه ، مرداد 92). بنابراین خود پیشرفت‌های تکنولوژیک ممکن است به انسان‌ها آسیب برساند. دستورات دینی و موازین اسلامی می‌تواند حدود بسیار کارآمد و سودمندی را برای مواجهه صحیح با طبیعت وضع نمایند و تکنولوژی اسلامی به‌این معنا، مفهومی صحیح و قابل تامل است.

ساعد عالمی/ جام‌جم