دخل ‌و خرجِ «بخور و نمیرِ» یار مهربان

با ناشری هم که درون شبستان اصلی غرفه دارد، حرف زده‌ام. او هم همین مطلب را می‌گوید. مشاهده میدانی هم از دست خالی یا سبک بودن بار بسیاری از مردم خبر می‌دهد. مدت‌ها هم می‌شود که برای خرید هیچ کتابی عجله ندارم.

گویی قرار نیست چاپ هیچ کتابی تمام شود. مطمئنا اگر راسته کتابفروشان تهران در مرکز شهر نبود می‌توانستم برای اثبات این حرف که بازار کتاب و کتابفروشی بسیار راکد شده دلایل دیگری هم بیاورم اما برای این کار باید به دل اعداد و ارقام رفت.

آمار رسمی خانه کتاب، موسسه زیر نظر وزارت ارشاد می‌گوید که قیمت متوسط کتاب در سال 1390 حدودا 3800 تومان بوده اما این رقم در سال 1391 به حدود 5400 تومان رسیده است.

تقریبا 70 درصد افزایش قیمت. تازه این موضوع را باید در نظر داشته باشید که رقم 5400 تومان به لطف کتاب‌های ارزان کودک و البته ناشران دولتی به دست آمده است وگرنه در بازار فعلی کتاب تصور این‌که بخواهید کتابی از یک ناشر خصوصی و با چاپ نسبتا جدید بخرید و کمتر از ده هزار تومان هزینه کنید خنده‌دار است.

قیمت تازه اول راه ماست. با وضع اقتصادی و البته فرهنگی موجود استقبال از کتاب چگونه است؟ طرحی پژوهشی که در بهار 1384 از سوی سازمان ملی جوانان تهیه شده است آمار جالبی از نگرش جوانان کشور به مطالعه ارائه می‌کند.

تنها 23 درصد از پاسخگویان این پژوهش میدانی در پاسخ به این‌که تا چه اندازه اوقات فراغت خود را با مطالعه پر می‌کنند گفته‌اند هر روز چنین کاری انجام می‌دهند و این در حالی است که حدود 27 درصد گفته‌اند بندرت چنین کاری می‌کنند یا هرگز دست به کتاب و مجله نمی‌برند.

شاید بگویید که این اوضاع جوانان است. طرح پژوهشی دیگری در همان سال در مجله‌ای چاپ شده که مشخص می‌کند تنها 32 درصد از سالمندان وقت فراغت خود را به مطالعه اختصاص می‌دهند در حالی که تماشای تلویزیون میان 90 درصد از سالمندان محبوب بوده است اما اگر از پژوهش‌های نظری بیرون بیاییم و به عرصه عملی برویم هم اوضاع چندان تفاوتی ندارد.

مدیر یک کتابفروشی خیلی پررونق در راسته انقلاب که مغازه او درست مقابل در دانشگاه تهران است، می‌گوید روزانه حدود 600 کتاب می‌فروشد. رقم زیادی است؟

با آن وضع قیمت و این وضع استقبال بیایید کمی در هزینه‌های یک کتابفروشی سیر کنیم. مهم‌ترین هزینه برای یک مغازه، فارغ از نوع کار آن هزینه ملک است.

آماری که متعلق به سال 1383 است نشان می‌دهد 51 درصد کتابفروشی‌های ایران اجاره‌ای هستند.

در حال حاضر قیمت سرقفلی یا اجاره مغازه در سراسر تهران و بلکه کشور هنگفت است و البته خیابان انقلاب تهران از این موضوع مستثنی نیست.

یک کارشناس بازار کتاب می‌گوید که برخی مغازه‌های این راسته با قیمت 20 میلیون تومان رهن و هشت میلیون تومان اجاره ماهانه به متقاضیان داده می‌شود. اما فقط هزینه خود ملک نیست بلکه دکور و قفسه و نورپردازی و البته آب و برق و گاز و تلفن هم مخارج دیگری است.

اما اگر بخت یارتان باشد و مغازه‌ای از آن خود داشته باشید هزینه نیروی انسانی مهم‌ترین خرج شما در یک کتابفروشی است.

یک کتابفروشی کوچک در راسته انقلاب بین دو تا چهار نفر کارمند دارد. طبیعی است که تعداد کارمندان در برخی از مغازه‌های بزرگ مثل شهر کتاب‌ها یا کتابفروشی‌های بزرگ راسته کریمخان مرز 10 نفر را هم رد می‌کند. آمار سال 1383 وزارت ارشاد حاکی از اشتغال 6300 نفر در سراسر کشور در بخش کتابفروشی است.

در این شرایط و طبق مقررات قانون کار برای سال جاری باید به ازای هر نفر کارمند کمی بیش از 500 هزار تومان حقوق ماهانه کنار بگذارید. البته این رقم برای کارگر ساده است و کارمندانی که کتاب‌ها را خوب بشناسند و راهنمای خوبی برای مشتریان باشند در ردیف کارگر ماهر قرار می‌گیرند. این بدان معناست که باید نزدیک به یک میلیون تومان به هر فرد حقوق بپردازید.

کنار این موضوع البته باید به فکر مالیات و عوارض شهرداری هم باشید. صدالبته که گفته می‌شود صنف کتابفروشان از مالیات معافند اما مواردی دیده شده که این سخن را در حد همان حرف باقی می‌گذارد. در عین حال شهرداری حتی از مالیات تابلوهای مغازه کتابفروشی هم نمی‌گذرد و اگر این روزها گذارتان به خیابان انقلاب بیفتد روی تابلوی برخی مغازه‌های کتاب، عکس گل می‌بینید!

در عین حال طبیعی است که هر کتابفروشی باید هزینه‌ای بابت کتاب به ناشر و شرکت پخش بپردازد. گفته می‌شود، در بهترین شرایط 20 درصد از قیمت پشت جلد کتاب‌ها، متعلق به کتابفروشی است.

با این احتساب و فرض این‌که در سال 1391 فقط کتب چاپ همان سال فروخته شده است، درآمد کتابفروشی‌ها در سراسر ایران نزدیک به 180 میلیارد تومان بوده و تقسیم آن به حدود چهار هزار کتابفروشی سطح کشور درآمدی نزدیک به 45 میلیون تومان را به ارمغان می‌‌آورد البته این رقم چندان دقیق نیست.

کتابفروشی‌ها هم مثل صنوف دیگر چندان علاقه‌ای به روشن بودن درآمد خود ندارند و به پرسش‌های اینچنینی پاسخ نمی‌دهند مخصوصا اگر فصل مالیات نزدیک باشد.

اما وضع همه کتابفروشی‌ها هم بد نیست. در حال حاضر کتابفروشی‌هایی که در حوزه نشر دانشگاهی و کتب ورود به دانشگاه در مقاطع مختلف فعالند سود خوبی را از آن خود می‌کنند.

شاهد مثال این موضوع رقم بالای تیراژ کتب کمک درسی در لیست خانه کتاب است و البته این موضوع که این کتب بیشترین تیراژ متوسط را از آن خود می‌کنند. قیمت کل کتب کمک‌درسی چاپ شده در سال 1391 نزدیک به 180 میلیارد تومان و 20 درصد مجموع ارزش کل کتب چاپ شده در کشور بوده است. در این شرایط خدمات ارزش افزوده‌ای چون پیک تلفنی کتاب هم یکی از کسب‌وکارهایی است که به لطف یار مهربان سود قابل توجهی دارد.

اوضاع از نظر منطقه‌ای مسلما برای تهران و راسته انقلاب بهتر از نقاط دیگر است. راسته کریمخان که در حال تبدیل شدن به راسته دوم کتابفروشان بود در حال حاضر چند کتابفروشی مهم خود از جمله کتابفروشی‌های آبی و نی را از دست داده و دیگر امیدی به احیای آن نیست.

در عین حال شهرستان‌ها وضع بسیار بدتری دارند. در سال 1387 عنوان شد که در 9 استان کشور کمتر از سه کتابفروشی دیده می‌شود.

شاید بد نباشد که پایان بخش این گزارش مقایسه‌ای میان صنعت کتابفروشی در ایران و کشورهای دیگر باشد. از آن جایی که ایالات متحده در عرصه نشر فعال است و آمارهای اقتصادی روشنی هم از بازار این کشور وجود دارد به مقایسه با این کشور می‌پردازیم.

در آمریکا حدود 22 هزار کتابفروشی وجود دارد و 175 هزار نفر در این کسب‌وکار مشغول به کارند. مجموع درآمد این فروشگاه‌ها در سال 2012 حدود 18 میلیارد دلار بوده است.

مقایسه عملکرد این کسب‌وکار در سال‌های 2008 تا 2013 نشانگر کاهش 2.8 دهم درصدی رشد بازار است که البته دلیل اصلی آن در این کشور توجه به رسانه‌ها و تفریحات دیگر در عین ظهور کتب الکترونیکی بوده است.

در تهران شایعه شده که قرار است راسته کتابفروشان تغییر کند. حرف‌های مختلفی هم برای جایگزین انقلاب زده می‌شود. از میدان شهدا تا امام حسین(ع) گرفته تا احیای دوباره راسته کریمخان. با این حال به نظر می‌رسد بیش از آن‌که جای کتابفروشی مهم باشد، قیمت کتاب‌ها و البته تعداد خوانندگان آن مهم است.

مصطفی مسجدی‌آرانی - جام‌جم