خداحافظ اسکناس

اسکناس‌هایی که با هزاران زحمت و دقت، چاپ و منتشر شده و روزها، ماه‌ها و سال‌ها در دست میلیون‌ها نفر گشته و گاه پیام شادی و گاه پیک آه و حسرت بوده است، بالاخره کهنه و فرسوده می‌شود.

تا خوردن‌های مداوم، مچاله کردن‌ها، یادگاری نوشتن‌ها، آغشته کردن آن به صدها چیز، پاره شدن‌ها و چسب‌خوردن‌ها، در ماشین لباسشویی ماندن‌ها(!) و سرانجام تکه‌پاره‌ شدن‌ها در مناقشات گوناگون(!) باعث از رده خارج شدن اسکناس‌ها می‌شود.

بانک مرکزی هم هر قدر به مردم توصیه کند فرهنگ نگهداری از اسکناس و قرار دادن آن در کیف پول را از کودکی به بچه ها بیاموزید و از این سرمایه ملی حمایت کنید، باز هم استفاده مداوم از اسکناس دست‌به‌دست شدن بی‌شمار آن در مبادلات روزمره اجتماعی، کار خود را می‌کند؛ لذا هر سال میلیون‌ها برگ اسکناس و ایران‌چک فرسوده می‌شود که لاجرم باید آنرا معدوم کرد. معدوم کردن اسکناس‌ها چند مرحله دارد.

مرحله نخست جمع‌آوری اسکناس‌های کهنه و فرسوده شده است. این کار از دو طریق صورت می‌گیرد. راه اول اسکناس‌هایی است که توسط خود افراد به بانک‌ها یا بانک ملی تحویل می‌شود.

بیشترین اسکناس‌های فرسوده را که نیاز به تعویض دارد بانک ملی شعبه مرکزی در خیابان فردوسی تهران و در شهرستان‌ها شعب مرکزی بانک ملی تعویض و معادل آن را پرداخت می‌کند.

ایران‌چک‌ نیز به همین ترتیب تعویض می‌شود. اما راه دوم خود بانک‌ها هستند که از طریق خزانه اسکناس خود، اسکناس‌های فرسوده و غیرقابل استفاده را جمع‌آوری و به بانک مرکزی تحویل می‌دهند.

در نهایت تمامی اسکناس‌های فرسوده، کهنه و به هر دلیل غیرقابل استفاده در خزانه بانک مرکزی جمع‌آوری شده و ترکیب و میزان آن به صورت هفتگی صورتجلسه می‌شود.

از کوره تا خردکن

از این پس مرحله دوم معدوم کردن اسکناس‌های فرسوده آغاز می‌شود. میزان اسکناس‌های جمع‌آوری شده به لحاظ ارزش جمع زده و سپس بسته‌بندی می‌شود.

بسته‌بندی آنها نیز بیشتر بر اساس نوع اسکناس انجام می‌شود؛ مثلا اسکناس‌های فرسوده 2000 تومانی جدا و ایران‌چک‌های فرسوده 50 یا صدهزار تومانی جدا بسته‌بندی می‌شود. بسته‌بندی آنان نیز دقیقا مانند اسکنانس عادی است.

علت این حساسیت نیز آسان بودن شمارش و حساب و کتاب اسکناس‌های از رده خارج و مسائل امنیتی ناشی از جلوگیری از سرقت یا استفاده مجدد از آنهاست، چرا که هیات قانونی ناظر بر معدوم کردن اسکناس و نمایندگان آن ‌باید از معدوم شدن اسکناس‌ها مطمئن و خود نظاره‌گر و شاهد آن باشند.

نام آن نیز «هیات نظارت بر اندوخته اسکناس و مسکوک» که متشکل از قوای سه‌گانه است. این هیات در نوبت‌های منظم هفتگی، ماهانه یا سه ماه یک بار که حجم اسکناس‌های فرسوده به حجم قابل توجهی می‌رسد، نمایندگان خود را به خزانه می‌فرستد و از اسکناس‌های بسته‌بندی‌‌شده،‌ بازدید کرده و صورت‌جلسه لازم را امضا می‌کنند.

پس از این مرحله، آخرین مرحله معدوم‌سازی اسکناس‌ها فرامی‌رسد. قبلا روش معدوم‌سازی اسکناس‌ها، سوزاندن آن در کوره‌های مخصوص بود که این سوزاندن در حضور نمایندگان هیات نظارت بر اندوخته اسکناس انجام می‌شد.

اما اکنون دستگاه‌های خردکن بسیار مدرنی وارد کشور شده که اسکناس‌ها به وسیله آن به قطعات بسیار ریز و تا حد پودر شدن تقسیم می‌شود. آن‌گاه این قطعات به صورت قالب‌های آجری‌شکل پرس شده و با خودروهای مخصوص برای دفن به شیوه دفن زباله به مکان‌های مخصوص منتقل شده و در اعماق زمین مدفون می‌شود.

البته مکان‌هایی که کمتر کسی از آن خبر دارد، محلی دفن اسکناس‌ها خواهد بود. نکته جالب اینجاست که کاغذ اسکناس به علت ترکیبات منحصر به فردی که در آن به کار رفته، قابل بازیافت نیست و مثلا نمی‌توان مانند کاغذ عادی آن را خمیر کرد و دوباره به کار گرفت.

نو به بازار می‌آید!

سرانجام پس از معدوم کردن اسکناس‌های فرسوده، دوباره همان هیات نظارت بر اندوخته اسکناس و مسکوک به میدان می‌آید و معادل اسکناس‌های معدوم شده، اسکناس نو به بانک مرکزی داده می‌شود تا در چرخه قرار گیرد. این اسکناس‌ها از خزانه‌هایی که هیچ‌کس نمی‌داند، کجاست به جریان می‌افتد تا ثابت شود هر رفتنی، آمدنی نیز دارد.