10 تعزیه حسینی در رادیو ایران

برای اولین‌ بار است که تعزیه به صورت رادیویی تهیه و از زبان تعزیه‌خوان‌ها در رادیو روایت می‌شود. داریوش گودرزی، صدابردار از نوازندگان می‌خواهد بنوازند تا صدا را تنظیم کند.

علی صدیقیان، در شیپورش می‌دمد، جواد چراغعلی و مسعود عزیزی طبل ریز می‌زنند و میلاد عزیزی طبل بزرگ و سنج.

وقتی گودرزی، صداها را تست می‌کند، مهدی ساعی (تهیه‌کننده) از احمد عزیزی می‌خواهد پشت میکروفن قرار بگیرد. عزیزی این‌طور می‌خواند:

باز این چه شورش است که در خلق عالم است / باز این چه نوحه و عزا و چه ماتم است

صدای طبل و سنج درهم آمیخته می‌شود. عزیزی با آه و ناله ادامه می‌دهد:

جن و ملک و آدمیان نوحه می‌کنند / گویا عزای اشرف اولاد آدم است...

پشت اتاقک شیشه‌ای متوجه می‌شوم صورت خیلی از عوامل برنامه به خاطر عـــشق به مولا و مقتدایشان خیس شده است.

سادات، سردبیر برایم توضیح می‌دهد: این اشعار پیش‌زمینه تعزیه است. ساعی، تهیه‌کننده خطاب به نوازندگان می‌گوید: نگذارید نوحه آقای عزیزی تمام شود تا شما بنوازید. 10دقیقه قبل از آن آماده باشید و با نواختن شیپور کار را ادامه دهید سپس از شبیه‌خوان‌ها می‌خواهد خیلی بلند اشعار را اجرا نکنند، بلکه در حین اجرا به خودشان استراحت دهند تا صدایشان خسته نشود.

کاظم برغمدی سبزواری، کارگردان این اثر هنری تاکید می‌کند تعزیه‌خوان‌ها نباید به ‌صورت روایت مطالب را بیان کنند. وقتی توضیحات لازم داده می‌شود، صحنه رجزخوانی امام حسین(ع) مقابل دشمنان اجرا می‌شود.

قاسم تسبیحی، شبیه خوان امام حسین‌(ع) مطالبش را در آواز اصفهانی آغاز می‌کند: ایا فرقه مشرک ناقبول / ستم‌پیشگان پلید جهول / منم نور چشم رسول خدا / منم نوگل باغ خیرالنساء...

ساعی برایم می‌گوید: ویژه‌برنامه سوگواره حسینی در 13 مجلس ضبط می‌شود و بیانگر تعزیه‌های حضرت مسلم در دو قسمت، ورود کاروان به کربلا و شهادت حضرت حر در سه قسمت، تعزیه وهب نصرانی در یک قسمت، تعزیه شهادت حضرت علی‌اکبر(ع) در یک قسمت، تعزیه حضرت ابوالفضل(ع) و حــضـــــرت امام حسین(ع) و ورود کاروان به شام هرکدام در دو قسمت روایت حادثه عظیم کربلاست.

او ادامه می‌دهد: در این صحنه امام حسین(ع) در حال اتمام حجت با مخالفان است؛ کسانی که از پذیرفتن حق خودداری می‌کنند و مانع حرکت آن حضرت می‌شوند و امام به خاطر معرفی بیشتر، از جد و اجداد خود صحبت می‌کند و این‌که یزید باطل است و در راه خلاف حرکت می‌کند.

وقتی از منوچهر فیضیان، مدیر گروه فرهنگ رادیو ایران درخصوص طرح اولیه این تعزیه رادیویی می‌پرسم، می‌گوید: در روزهای باقیمانده به آغاز محرم سال گذشته، در گروه ایران و فرهنگ این شبکه رادیویی و نیز جلسات طرح و برنامه، شوری دیگر برپا شده بود. طرح اولیه سید مقداد سادات، فرزند شهید رادیویی دستمایه تک‌برنامه‌ای شد که با همراهی و همدلی مدیریت محترم شبکه رادیو ایران، دکتر شیخ محمدی و نیز کارشناسان و همکاران طراح برنامه با تار و پود حسینی تعزیه‌خوانان گروه احمد عزیزی ضبط و پخش شد.

فیضیان تصریح می‌کند: از آن روز به بعد، مدیریت رادیو ایران، وظیفه‌ای سنگین به دوش گروه ایران و فرهنگ گذاشتند. این وظیفه چیزی نبود جز این‌که برای ایام محرم سال بعد ـ 1390 ـ جلسات متعددی از تعزیه ضبط و پرداخت شود. این‌گونه شد که شوریدگی تک‌تک گروه تعزیه سیدالشهدا به امواج رادیویی تبدیل شد تا رادیو ایران کاری کرده باشد کارستان!

او ادامه می‌دهد: بی‌گمان عرضه مجالس تعزیه ـ از رادیو ـ کم‌سابقه است و می‌دانم و می‌دانیم که تا چشم عنایتی نباشد این‌گونه برنامه‌ها ساخته نخواهد شد. به‌ هر روی از اواخر تابستان و اوایل پاییز امسال استودیو یک ساختمان شهدای رادیو ایران، رنگ حماسه به خود گرفته بود.

حماسه‌پردازانی که این‌بار در قالبی جذاب و شیوا و بی‌بدیل ـ تعزیه ـ دقایق عاشورایی مخاطبان را به رنگ آزادگی و بیداری می‌آرایند.

وقتی ساعی به گروه استراحت می‌دهد، فرصت را غنیمت می‌شمرم و از احمد عزیزی، عضو هیات مدیره انجمن تعزیه ایرانیان، کسی که بازیگر نقش مسلم، حر و وهب نصرانی است می‌پرسم برای روایت این رخداد مذهبی چه کسانی شما را یاری می‌دهند که می‌گوید: در روایت مظلومیت فاجعه کربلا، حسین حیدری در نقش (ابن ‌زیاد) و بچه‌خوان‌ها، امیر‌علی حیدری (حضرت سکینه)‌ و محمدحسین محبی (عبدالله)‌، مهدی آقایی (ابن سعد)‌، حمزه کاظمی و محمود معینی (زنانه‌خوان)‌، عقیل صدقی و ابراهیم اسدی (موافق‌خوان)‌، خلیل رضایی (قاصد)‌، حمید حیدری (حرمله)‌، ابوالفضل صابری (حضرت ابوالفضل)‌، داوود آبایی (شمر)‌، قاسم تسبیحی (امام حسین)‌ و امیر صفری (علی‌اکبر)‌، بازی کرده‌اند و مرا در روایت این مجالس یاری می‌دهند که همه مجالس در چهار بخش موافق‌خوان بازی نقش اولیا، مخالف‌خوان بازی نقش اشقیا، بچه‌خوان و زنانه‌خوان اجرا می‌شود.

عزیزی معتقد است: پخش تعزیه از رادیو بر روند ترویج و تبلیغ دین موثر است، چون زندگینامه پیغمبران و امامان را به تصویر می‌کشد. گذشت، فداکاری، مهر و محبت، تقوا، ایثار، شهادت و شجاعت از صفات پسندیده‌ای است که به صورت اشعار و نمایش از زبان تعزیه‌خوان‌ها در تعزیه متجلی می‌شود.

او با اشاره به این که ردیف موسیقی سنتی، دستگاه‌ها و آواز ایرانی توسط موافق‌خوان‌ها و مخالف‌خوان‌ها در تعزیه رعایت می‌شود، تاکید می‌کند: موسیقی و مارش از ضروریات تعزیه است و نوازندگان با نواختن سازهای مربوط صحنه‌های غم و شادی و جنگ را انتقال می‌دهند.

او از تدبیر درست دکتر حمید شیخ محمدی، مدیر رادیو ایران در راستای زنده نگهداشتن هنر تعزیه و فراهم کردن فرصتی برای اجرای آن از رادیو تشکر می‌کند که با این کار نه‌تنها بار علمی و معنوی مخاطب بالا می‌رود، بلکه چون مخاطبان ما ممکن است آنقدر مطالعات تاریخی وسیعی نداشته باشند، بنابراین با شنیدن برنامه‌هایی از این دست، بیشتر با تاریخ زندگی ائمه و کرامات ایشان آشنا می‌شوند.

مهدی ساعی می‌گوید: برداشت همه این بود که تعزیه یک نوع نمایش تصویری است و تبدیل آن به محتوای صوتی امکانپذیر نیست یا در این نوع تبدیل، محتوا دچار دگرگونی می‌شود و تجسم تعزیه برای شنونده رادیویی ممکن نیست، ولی با درایت مدیر محترم شبکه این کار با تمام تجهیزات فنی و محتوایی ضبط شد و هم‌اکنون که در حال تدوین و پخش این تعزیه‌ها هستیم نشان دادیم تعزیه هم می‌تواند به صورت صوتی پخش شود و تجسم آن نیز در ذهن مخاطب ممکن است، ولی این موضوع شرایط ویژه‌ای می‌طلبد که باید در ضبط تعزیه به آن دقت کافی شود.

ساعی یکی از این موضوعات را شخصیت‌پردازی در تعزیه رادیویی می‌داند و تصریح می‌کند: ما این موضوع را با تفکیک شخصیت‌ها توسط افراد ایجاد کردیم، یعنی هر صدا فقط نقش یک نوع شخصیت را ایفا می‌کند تا از این طریق بتوانیم به تشخیص این شخصیت‌ها کمکی کنیم.

وی دومین موضوع را کیفیت ضبط این نوع تعزیه‌ها می‌داند که این هم با گردآوری گروه تعزیه و تجهیزات مناسب صدابرداری بخوبی انجام می‌پذیرد.

وقتی از ساعی درخصوص موسیقی‌هایی که در این تعزیه پخش می‌شود، می‌پرسم او می‌گوید: برای تهیه برنامه از موسیقی زنده استفاده کردیم. یعنی از موسیقی آرشیوی برای این نوع تعزیه استفاده نکرده‌ایم تا تعزیه کاملا سنتی به سمع شنوندگان برسد.

ساعی ادامه می‌دهد: ابتدای هر تعزیه راوی میثم نیکنام با روایت خلاصه‌ای از تعزیه‌های قبل، شنوندگان را به شنیدن تعزیه دعوت می‌کند.

علی صدیقیان نوازنده شیپور، ترومپت و نی که 35 سال است در هنر تعزیه فعالیت می‌کند و کار با موسیقی توام با ساز را از زمان «بچه‌خوانی» شروع کرده، می‌گوید: از هشت سالگی کار تعزیه را شروع کردم و در نقش‌های سکینه، حضرت رقیه(س) و حضرت قاسم خوانده‌ام به طوری که می‌توانم بگویم تعزیه در خانواده ما ریشه دارد و پدربزرگم از امام‌خوانان معروف بود. اوکه زیر نظر شوهرخواهر خود استاد عباس گرگانی، ساز را یاد گرفته است، می‌گوید: ساز نقش مهمی در انتقال مفاهیم تعزیه دارد.

وقتی تعزیه شروع می‌شود، نوازنده قبل از این که شبیه‌خوان، کار خود را شروع کند باید آنقدر مجرب و باتجربه باشد که بداند شبیه‌خوان چه مقامی را در چه دستگاهی و با چه آوازی می‌خواند و براساس علم به این موارد، ساز را انتخاب کند.

صدیقیان ادامه می‌دهد: سابقه ساز فعلی (ترومپت) که در حال حاضر استفاده می‌شود، به 50 یا 60 سال می‌رسد. قبل از آن از سازهای دیگر همچون بوگل ـ که سازی است فلزی و دوزبانه چون ترومپت، لوله‌اش کله قندی و کوتاه‌تر از ترومپت ـ‌ استفاده می‌شد که سن من ایجاب نکرده استادان این ساز را درک کنم.

البته نوع نواختن این سازها با هم فرق می‌کند. ترومپت کار را برای نوازنده بیشتر و خیلی از نواقص را برطرف کرده و این محدودیت دیگر وجود ندارد و خواننده در هر گامی که بخواند راحت می‌توان ساز را انتخاب کرد.

نوازنده نی در تعزیه امام حسین ادامه می‌دهد: نسبت به شهرها و زمینه سابقه تعزیه در آن، نوع تعزیه فرق می‌کند که در حال حاضر تعزیه‌های میر غم و میر عزای کاشی، زمینه انجم اراک، قزوین، طالقان، تفرش، تهران و شمال وجود دارد. همچنین به تعداد روزهای ایام سال تعزیه هست که برخی از آنها مناسبتی است، مثل ایام محرم که تعزیه‌های دهه خوانده می‌شود و تعزیه‌های غریب، تعزیه‌هایی است که غیر از تعزیه‌های دهه است.

همین‌طور که استودیو را ترک می‌کنم صدای سنج، طبل، شیپور و نی را می‌شنوم که درهم آمیخته می‌شود و حرکت کاروان کربلا را در اذهان تداعی می‌کند.

تعزیه‌خوان و توانایی درک شخصیت

وقتی از حسین حیدری، شبیه‌خوان ابن‌زیاد که 20 سال است مخالف‌خوان است، می‌پرسم چرا در تعزیه نقش منفی را بازی می‌کند، می‌گوید: چون صدایم حالت خشن دارد بیشتر به درد مخالف‌خوانی می‌خورد، اما تعزیه‌خوان علاوه بر این که خودش مسلمان و دوستدار اهل بیت است، زمانی هم که این نقش‌ها را اجرا می‌کند، سعی دارد چهره پلید این افراد را به مردم نمایش دهد.

او تصریح می‌کند: اگر یک بازیگر توانایی درک شخصیت را داشته باشد این احساس برایش به ‌وجود می‌آید که اگر من بازیگر نوعی این چهره را به نحو احسن ارائه کنم بزرگ‌ترین ثواب را برده‌ام، چون این شخصیت را به مردم شناسانده‌ام که چقدر پلید بوده است.

البته من در حین بازی در نقش ابن‌زیاد در درونم نسبت به این شخصیت بغض داشته که چطور توانسته با اهل بیت(ع) نیرنگ داشته باشد و خواستم همان کینه و بغض را انتقال دهم. شاید باور نکنید بارها بر ظلمی که نسبت به اهل بیت پیامبر روا شده گریه می‌کنم و نمی‌توانم نقش را ادامه دهم. یادم هست فرزندم تازه زبان باز کرده بود و ما از تفرش به سمت تهران می‌آمدیم که در ماشین سی‌دی تعزیه را گذاشته بودم که پشیمانی حضرت حر خوانده می‌شد.

متوجه شدم امیرعلی با خودش تکرار می‌کند. یک سال بعد در برقان تعزیه حر را اجرا می‌کردیم که با فرزند بزرگ‌ترم امیرمحمد که هشت ساله بود آن صحنه‌ها را کار می‌کردم. موقع اجرا در حسینیه برقان وقتی امیرمحمد می‌خواست نقش پسر حر را بازی کند، امیر علی زودتر از او میکروفن را گرفت و همین نقش را اجرا کرد. آنجا بود که متوجه شدم ایشان به درد تعزیه می‌خورند.

پدر امیرعلی حیدری که در این تعزیه رادیویی شبیه‌خوان حضرت سکینه است، ادامه می‌دهد: در همایش دوسالانه نمایش‌های آیین‌های سنتی فرزندم به عنوان بهترین بچه‌خوان تعزیه شناخته شده است. (جام جم - ضمیمه قاب کوچک)