تپش نبض پایتخت در سنگلج

محله‌ی سنگلج همواره مهم بوده است. رضا موسوی که در زمینه‌ی تهران‌شناسی اطلاعات خوبی گردآوری کرده است، در اهمیت سنگلج می‌گوید؛

در تمام این سال‌ها؛ سنگلج همواره یکی از مهمترین و عمده‌ترین محلات تهران قدیم بوده است. محدوده‌ی این محله از جنوب خیابان میدان مشق شروع و تا چال حصار که گذر مستوفی‌الممالک بود و روبه روی گلوبندک قرار داشت، ادامه می‌یافت.

این منطقه یکی از عمده‌ترین مناطق فعالیت‌های سیاسی شهر تهران در دوره‌های مختلف محسوب می‌شد. رویدادها و اتفاقات مهمی در تاریخ معاصر ایران از کوچه پس کوچه‌های این محله آغاز شد. ازجمله رخداد جنبش تنباکو و تحریم آن در دوره‌ی ناصرالدین شاه، از درون همین محله شروع و سپس به تمام نقاط دیگر تهران جریان یافت.

در ماجرای نهضت مشروطیت نیز به علت سکونت آیت‌الله سید محمد طباطبایی که از بنیانگذاران تفکرات سیاسی معاصر بود و هم به‌دلیل سکونت شیخ فضل‌الله نوری که در گذری به همین نام سکنی داشت، سنگلج همواره یکی از کانون‌های اصلی جنبش مشروطیت بوده است.

سنگلج؛ نامی کهنه و قدیمی است که برخی اصل آن را "سنگ رج" دانسته‌اند که نامی مربوط به رده‌بندی و تقسیم آب یا پاره‌های سنگ بوده است.

این محله؛ از محله‌های قدیمی دارالخلافه بود که امروز قسمت مهمی از آن به‌صورت پارک بزرگ(پارک شهر) درآمده است. به روایتی گفته می‌شود که رضاشاه در این محله بزرگ شده بود و اصرار داشت که برای از بین بردن سوابق خود، محل را تخریب کند. روایت دیگر هم شکل‌گیری سنگلج را به‌دلیل تهیه‌ی مسکن برای 140 فرزند ذکور فتحعلی‌شاه زیادی می‌داند.

بناهای این محل در کتاب آمار دارالخلافه چنین برشمرده شده است: 4448 خانه، 1824 دکان، 155 باغ و باغچه، 117 طویله، 59 حمام، 24 کاروانسرا، 14 مسجد و مدرسه، 10 یخچال، 9 تکیه، 4 کلیسا و 1 سربازخانه.

این محله از شرق به خیابان خیام، از شمال به میدان حسن‌آباد و خیابان شیخ هادی و از سمت‌های دیگر به امیریه و پل امیربهادر و بازارچه‌ی قوام‌الدوله تا خیابان خیام محدود می‌شد.

اگرچه در شمال سنگلج؛ عده‌ی زیادی از درباریان و فرنگ رفته‌ها و تحصیلکرده‌ها سکونت داشتند اما همواره خانه‌ی عضدالملک(رئیس ایل قاجار) در این محله و در ضلع شمالی آن، مورد توجه بسیاری از درباریان و حتی شاهان بود.

درباره‌ی چگونگی طراحی و ‌معماری این منطقه از تهران گفته می‌شود؛حسن‌آباد که در شمال سنگلج قرار داشت، از جمله زمین‌های میرزا یوسف مستوفی‌الممالک(صدراعظم ناصرالدین شاه) بود. اراضی او از شمال سنگلج شروع می‌شد و تا یوسف‌آباد ادامه داشتد. او این زمین‌ها را به‌نام پسرش میرزا حسن کرد. پس از آن نام حسن‌آباد بر این زمین‌ها گذاشته شد. میرزا حسن هم زمین‌ها را به مرور به اعیان و درباریان فروخت و منطقه را به محله‌ای اعیان‌نشین بدل کرد. میدانی هم در ابتدای آن ساخته شد که به میدان حسن‌آباد معروف شد.

سنگلج که حالا دیگر گسترش یافته بود و اراضی مستوفی‌الممالک هم به‌نام حسن‌آباد به قسمت شمالی آن اضافه شده بود، جزو مناطق بسیار مهم شهر شده بود. این محله ساکنان سرشناس بسیاری داشت. به‌اعتبار بزرگان ساکن در این منطقه؛ به‌تدریج شیوه‌ی کدخداگری در سنگلج مرسوم شد و مردم از فقیر و غنی مشکل خود را به کدخدایان عرضه می‌کردند.

یکی از کدخدایان سنگلج؛ کدخدا حاج‌میرزا زکی‌خان است. گفته‌ می‌شود که او در ایام محرم و ماه‌های دیگر دسته‌های عزاداری بزرگی را برپا می‌کرد و خیابان‌های اصلی محله را چراغانی می‌کرد و باعث رونق عزداری در این محله می‌شد. او در زمان ناصرالدین شاه و در زمانی که هنوز برق شهری وجود نداشت و چراغ‌های معمولی رایج بود، محله‌ی چال حصار را با هزار چراغ روشن کرد.

یکی دیگر از آدم‌های سرشناس سنگلج، میرزا کرنا بود. این مرد شوخ طبع و خوش صحبت که غالباً روی الاغی می‌نشست و چپقی یک متری به دست می‌گرفت، طرفداران زیادی در محله داشت.

کربلایی عباسعلی گمرگ‌چی هم از چهره‌های سرشناسی بود که گویا ناسزاهای تازه‌ای که شوخ‌طبعان نثارش می‌کردند را به بهای خوبی می‌خریده است.

از میان بزرگان این محله هم باید از آیت‌الله سیدمحمد طباطبائی، آیت‌الله سیدعبدالله بهبهانی و آیت‌الله شیخ فضل‌الله نوری، از زعمای مشروطیت و روحانیون تراز اول تهران قدیم، نام برد.

در جنوب سنگلج، محله چال حصار قرار داشت. در این محله؛ چاله‌ای بزرگ قرار داشت که بعدها به‌تدریج پر شد. چال‌حصار را از این رو چال‌حصار نامیدند که؛ روزی که شاه طهماسب صفوی تصمیم گرفت تا در اطراف تهران که هنوز دهی کوچک بود، برج و بارویی بسازد، خاک حصارکشی اطراف تهران را از این منطقه تامین کرد. به‌دلیل خاکبرداری بسیار در این منطقه، چاله‌ای عظیم شکل گرفت و این محله به محله چال حصار معروف شد. اگرچه در دوران گسترش تهران و ظهور دارالخلافه ناصری؛ این چاله و محله‌ی چاله میدان پرشد، اما تا مدت‌ها هنوز این محله را چال حصار می‌نامیدند.

سنگلج در زمان خود یکی از بزرگ‌ترین و آبادترین و پرجمعیت‌ترین محلات تهران بوده که تکیه‌های آن شهرت زیادی داشته است که از میان آن‌ها؛ تکیه‌ی قورخانه‌ی کهنه(درحال حاضر به خیابان قورخانه تبدیل شده و در آن اتصالات لوله و پیراهن و کت و شلوار به فروش می‌رسد) مشهورتر از بقیه است.

از تکیه‌ها چند گذرگاه و خیابان انشعاب پیدا می‌کرده که خیابان شاهپور سابق(امام خمینی فعلی) یکی از آنها بود که در غرب سنگلج قرار داشت. سنگلج دارای چند گذر هم بوده است که گذر شمالی آن گذر تقی‌خان و گذر جنوبی آن گذر شریف‌الدوله بود که به درخونگاه منتهی می‌شد. گذر شرقی تکیه‌ی سنگلخ نیز مستقیماً به بازارچه سنگلج مربوط می‌شد.

محله‌ی سنگلج 9 پاتوق داشت: پاتوق نایب شعبان، پاتوق نایب حسین، پاتوق نایب رمضان، پاتوق نایب باقر، پاتوق نایب محمدعلی، پاتوق نایب رمضان، پاتوق نایب صحبت، پاتوق سیدعلی‌اکبر نایب و پاتوق نایب وهاب.

در این محله، کوچه پس کوچه‌های معروفی وجود داشت که درهم تنیده بودند. کوچه کردها، کوچه روغنی‌ها و کوچه افشارها، ازجمله کوچه‌های معروف این محله در زمان قاجاریه بود. گذر شیخ فضل‌الله و گذر تقی‌خان هم از گذرهای معروف‌ سنگلج به شمار می‌روند. در سنگلج همچنین چندین حمام بزرگ بود که خزینه‌ها و چال حوض‌های بزرگی داشتند.

از مشخصه‌های فرهنگی این محله می‌توان به تالار نمایش سنگلج اشاره کرد که در دهه‌ی ۱۳۴۰، ساخته شد‌. تالار سنگلج را باید اولین سالن استاندارد و تخصصی تئاتر تهران دانست که مهرماه ۱۳۴۴ با برپایی جشنواره نمایش‌های ایرانی، کار خود را آغاز کرد.

در ۴۳ سالی که از عمر این تماشاخانه می‌گذرد، هنرمندان به‌نامی چون جعفر والی، محمدعلی کشاورز، جمشید مشایخی، ولی‌الله شیراندامی، عزت‌الله انتظامی، علی نصیریان، رضا کرم‌رضایی، جهانسوز فولادی، داریوش مودبیان، محمد مطیع، محمود استادمحمد و... در آن روی صحنه رفته‌اند. اکبر رادی، محمود دولت‌آبادی، گوهر مراد، نصرت نویدی، بهرام بیضایی و ... نیز ازجمله نویسندگانی هستند که آثار شاخص خود را در این تالار به صحنه برده‌اند.

پس از افتتاح ساختمان استوانه‌ای شکل تئاترشهر در دهه‌ی ۵۰ خورشیدی، از جایگاه تالار سنگلج کاسته شد و هنرمندان تئاتر کمتر از آن یاد کردند و در آن نمایشی را روی صحنه بردند که این ماجرا در چند سال اخیر متوقف شد و روندی معکوس یافت. پس از بازسازی تماشاخانه‌ی سنگلج در سال گذشته نیز نگاه تئاتری‌ها دوباره معطوف این تماشاخانه شد هرچند هنوز از کمبودهای بسیاری رنج می‌برد.

براساس تقسیمات جغرافیایی امروز تهران، سنگلج در ناحیه‌ی 2 و 3 شهرداری منطقه 12 تهران واقع شده و از شمال به خیابان امام خمینی، از جنوب به خیابان مولوی، از شرق به خیابان خیام و از غرب به خیابان وحدت اسلامی محدود می‌شود.

سنگلج که تا زمان ناصرالدین شاه غیرمسکونی بود و عمده‌ترین عامل شکل‌گیری آن، ساخت منزل مسکونی برای 140 فرزند ذکور فتحعلی شاه بوده، امروز جمعیت زیادی از تهران را در خود جای داده است. این محله درحال حاضر دارای 2 کتابخانه، 3 خانه‌ی فرهنگ، 1 سالن تئاتر، 1 سینما، 1 موزه، 5 کیوسک‌ روزنامه‌فروشی، 15 مسجد، 1 امامزاده، 22 حسینیه، 4 سقاخانه، 1 کلیسا، 10 ابنیه‌ی تاریخی، 1 آتش‌نشانی، 2 دادگستری، 3 شورای حل اختلاف، 1 مهدکودک، 2 سازمان خیریه، 5 مدرسه‌ی ابتدایی، 5 مدرسه‌ی راهنمایی، 2 دبیرستان، 4 آموزشگاه، 1 مرکز آموزش عالی، 2 حوزه‌ی علمیه، 4 پارک، 5 مجموعه‌ی ورزشی، 2 بیمارستان، 1 خانه‌ی سلامت، 6 درمانگاه، 4 داروخانه، 3 مرکز مشاوره، 1 مرکز خدمات دولت الکترونیک، 9 پارکینگ و 31 بانک است.

سنگلج شاید از نگاه برخی از ساکنان امروزی تهران؛ مواریث فرهنگی چندانی را در خود جای نداده باشد اما کارشناسان؛ این منطقه را به‌دلیل سابقه‌ی سکونت تهرانی‌ها در آن دارای اهمیت فراوان می‌دانند.

تهیه و تنظیم: زهرا حاج محمدی-رادیو تهران