کتابخانه‌های عمومی انتفاعی یا غیرانتفاعی

به قول، «آندره کارنگی» در هیچ کجای زمین دموکراسی خالص مانند کتابخانه وجود ندارد، جایی که ثروت هیچ اهمیتی ندارد. بنابر این هرکس حق استفاده از کتابخانه عمومی را دارد.

در سطح جهانی میزان با سوادی بزرگسالان و آموزش کودکان نسبت به چند دهه اخیر رشد قابل توجهی داشته است. این امر به طور چشمگیری سبب ازدیاد تعداد مطالعه‌کنندگان و افزایش سرانه زمان مطالعه شده است. طی قرن‌ها، تلاش برای تکمیل کتاب از لحاظ فرم، ماده، شکل و محتوا همواره ادامه داشته است. در قرن 19 با چاپ کتاب و روزنامه در تیراژ بالا و در قرن حاضر با رشد رسانه‌های ارتباطی دیداری، شنیداری، اینترنت، وب 2 و وب 3 ، ای‌بوک به وجود آمدند و بسرعت در مسوولیت رساندن اطلاعات که وسایل ارتباطی چاپی به تنهایی از عهده آن برنمی‌آمدند، همراهی کردند. پدیده مزبور به صورت یک ضرورت اجتماعی برای زندگی سبب تحرک جامعه و به حرکت درآوردن چرخ‌های ارتباطی اطلاعات شد.

مطالعه جامعه و فرهنگ انسانی طی دوران نشان داده است که کتابخانه در تمامی اعصار به منزله بخشی از بافت اجتماعی وجود داشته است. کتابخانه به عنوان نهادی اجتماعی بخش جدایی از پیشرفت اجتماعی نبوده، بلکه به منزله جزئی از کل پیشرفت، مرحله و کارکرد خاصی را نشان داده است.

در وجود کتابخانه عمومی، هدف اجتماعی مافوق همه چیز است و کتابخانه را به چشم وسیله خدمتی اجتماعی می‌نگرد. هدف آن ایجاد امکانات برای همگان و براساس نیازها و موقعیت‌هاست تا بتوان با دسترسی کامل به کتاب‌ها به اشکال گوناگون از بهره‌گیری آنها لذت برد. تکیه آن برخدمت در سطح محلی است و خدمتش جنبه شخصی داشته و معتقد است که فرد کتابخوان شهروندی بهتر و سرمایه‌ای ارزنده‌تر برای جامعه خواهد بود. خدمات کتابخانه‌ عمومی باید «رایگان» انجام شود. نباید از استفاده‌کننده وجهی، حق اشتراکی یا هرگونه مبلغی به ازای در اختیار گذاردن خدمات کتابخانه‌ای مطالبه شود. باتوجه به این‌که اینجانب سال‌ها کتابدار کتابخانه‌های عمومی بوده و تعدادی کتابخانه نیز مجموعه‌سازی و فراهم‌آوری نموده‌ام به یقین عرض می‌کنم، از کتابخانه عمومی نمی‌توان انتظار سود و انتفاع را داشت.

باوجود پیشرفت‌های چشمگیر تکنولوژی در کتابخانه‌های عمومی همچنان انسان خدمتگزار مردم است نه کامپیوتر، کاتالوگ، کتاب، ویدئو، روزنامه، اینترنت و.... به عبارت دیگر در این نوع کتابخانه‌ها، کتابداران هستند که به طور مستقیم و بی‌واسطه به مراجعان و مردم خدمت می‌کنند. چون رفتار با مردم کلید پیشرفت و موفقیت است، اساسی‌ترین هدف مدیریت و فعالیت سازمانی در یک کتابخانه عمومی باید جلب رضایت مراجعه‌کنندگان و افراد جامعه باشد، هرکس حق استفاده رایگان از کتابخانه عمومی را دارد و هدف‌هایی که در مجموع ایده‌های اساسی تشکیل انواع کتابخانه‌هاست همه آنها کم و بیش در چارچوب هدف‌های کتابخانه عمومی نیز جای می‌گیرد.

«پنج قانون علم کتابداری» مربوط به فیلسوف و کتابدار هندی رانگاناتان که هر یک با 4 تا 6 واژه ارائه شده، خلاصه رؤوس مطالب فلسفه علم کتابداری و اداره فعالیت‌های کتابخانه‌ای است، رانگاناتان به طریقی بی‌نهایت ساده توانسته این اصول را به شکل نظام یافته بیان کند و آنها را به 5 اصل اساسی تقلیل دهد این 5 اصل عبارت است از:

1ـ کتاب برای استفاده است

2ـ هر خواننده‌ای کتابش

3ـ هر کتابی خواننده‌اش

4ـ وقت خواننده را به هدر ندهید

5 ـ کتابخانه اندام واره‌ای است زنده و بالنده

رانگاناتان با توجیه کافی، ادعا می‌کند که یک یا چند اصل او را در مورد تمامی کارهای کتابخانه می‌توان به کار بست اصول فوق بروشنی به بیان این فلسفه که دانش افزایش می‌یابد، مردم به دانش نیازمندند و کار کرد کتابخانه در اختیار قرار دادن این دانش است می‌پردازد.

آندره کارنگی بیش از 80 سال پیش در این مورد اظهار داشته است که «در هیچ کجای زمین دموکراسی خالص مانند یک کتابخانه عمومی وجود ندارد، جایی که هیچ طبقه‌ای، هیچ اداره‌ای نیست، جایی که ثروت هیچ اهمیتی ندارد و جایی که همه انسان‌ها برابرند.»

وظیفه اساسی کتابخانه‌های عمومی فراهم کردن هرگونه مطالب برای رفع نیازهای افراد و گروه‌های مختلف اجتماع است تا با مطالعه آنها آموزش، کسب اطلاعات، لذت و سرگرمی افراد جامعه تامین و در نتیجه به پیشرفت فرهنگی جامعه و مبارزه با بیسوادی ثانوی کمک شود، از این‌رو کتابخانه‌های عمومی را دانشگاه مردم خوانده‌اند و استادان و مدرسان آن نیز کتابدارنند.

کتابخانه‌های عمومی غیرانتفاعی هستند و از طریق اخذ مالیات و عوارض و بودجه عمومی دولت‌های مرکزی و یا شوراهای شهر و شهرداری‌ها حمایت می‌شوند و اداره امور آنها در محدوده اختیارات مدیران مرکزی یا مقامات محلی است.