خرمهره‌های چینی و صنایع دستی ایران

بسته‌بندی صنایع دستی

مشکل بسته‌‌بندی صنایع دستی مشکل امروز و دیروز نیست. مشکلی ساختاری در راستای بسیاری از محصولات صادراتی کشورمان است. سال‌ها بود که اصلا انگار برای کسی در داخل مهم نبود که مثلا وقتی می‌خواهد فلان کوزه سفالی لعاب داده شده زیبای لالجین را خریداری کند آیا این اثر به طور اصولی بسته‌بندی شده است یا خیر. لای روزنامه‌ها می‌پیچیدند و برای محکم کاری هم که شده لابه‌لایش کاغذ خرده می‌ریختند که مبادا بشکند.

در میان این همه حرف‌ها، اما بسته‌بندی‌های روزنامه‌ای! به مذاق خریداران صنایع دستی کشورمان در خارج از کشور خوش نیامد تا اتفاقات درخور توجهی در این زمینه رخ دهد. از این اتفاقات این بود که محصولات نفیس صنایع دستی کشورمان که با روزنامه و گونی! به خارج از ایران فرستاده شده بودند با همان گونی‌ها به کشورمان بازگردانده شدند تا این موضوع برای بسیاری دغدغه شود که به‌راستی محصولات صنایع دستی برای جهانی شدن نیازمند بسته‌بندی مناسب است.

اکبرتبار یکی از صنعتگرانی است که در زمینه تولید آبگینه و تولید محصولات صنایع دستی در ارومیه به فعالیت می‌پردازد. این هنرمند که این روزها به تهران آمده تا در کاروان سرای خانات به عرضه آثارش بپردازد نیز با این موضوع مشکل دارد. او ابتدا از بی‌رونقی بازار صنایع دستی در این استان می‌گوید و در پاسخ به این پرسش که چرا کارهایش را برای صادرات و حضور در بازار جهانی صادر نمی‌کند تنها به این جمله بسنده می‌کند: «بسته‌بندی مشکل اساسی ما در زمینه صادرات است تا مانع آن شود که آثارمان بتواند در سطح جهانی حضور یابد.»

او معتقد است که آثار کشورمان شایسته حضور در بسیاری از بازارهای جهانی است، اما به همین دلیل ساده او نمی‌تواند هیچ یکی از صنایع دستی‌اش در این زمینه را به خارج از کشور ارسال کند.»

حرف‌های این هنرمند شیشه و آبگینه چندان پر بیراه نیست زیرا هنر صنعت او که هر آن ممکن است خرد و شکسته شود برای حضور در بازارهای داخلی با مشکل مواجه است حال آن که بسیاری دیگر از صنایع دستی کشورمان در رشته‌های دیگر مانند خاتم‌کاری و حتی فرش! نیز با مشکل بسته‌بندی برای صادرات روبه‌رو هستند.

یکی از مواردی که کارشناسان در این زمینه به عنوان دلیلی برای توجیه به کار می‌برند هزینه بسته‌بندی این آثار است که هنرمندان معتقدند با توجه به بالا بودن هزینه بسته‌بندی‌های مناسب برای کالاهای صنایع دستی سود حاصل از فروش این آثار چندان چنگی به دل نمی‌زند.

هرچند که چند روز پیش و همزمان با هفته صنایع دستی نیز به طور رسمی از سوی معاونت صنایع دستی 33 رشته صنایع دستی در قالب 7 گروه تولیدی، بسته‌بندی استاندارد این آثار آغاز شد، اما کماکان بسته‌بندی آثار صنایع دستی مشکلی اساسی در این زمینه به شمار می‌رود زیرا باز هم خریداران خارجی با بسته‌بندی ایرانی مشکل دارند.

محصولات چینی این طرف. محصولات چینی آن طرف. هر جا که سر بچرخانی چینی‌ها حضور دارند و در این حضور همگانی چینی در اقتصاد کشورهای مختلف دنیا صنایع دستی کشورمان نیز در امان نمانده‌اند. این موضوع تا جایی پیش رفته است که تا همین چند وقت پیش در شهرهای صاحب هنر و فرهنگ کشورمان مانند اصفهان و شیراز نیز محصولات چینی به توریست‌های خارجی زبان بسته فروخته می‌شد و فروشنده خوشحال از این که جنس چینی‌اش را آب کرده است و از آن سو هنرمند صنایع دستی شیرازی یا اصفهانی عزادار که با بی‌شمار صنایع دستی‌ باد کرده روی دستش چه کند.

این روزها دغدغه صادرات صنایع دستی داخلی به خارج از کشور از یک سو و ورود کالاهای درجه چندم خارجی و بخصوص چینی به عنوان صنایع دستی به کشورمان از سویی دیگر این چرخه را شبیه قیفی کرده است که از سوی دریچه ورودی به کشور صنایع دستی خارجی به سادگی وارد مرزها می‌شوند و از این سو به سختی صنایع دستی از ایران خارج می‌شوند.

سیدمجتبی طباطبایی، هنرمند سفالگر قمی در این باره می‌گوید: این روزها حتی خرمهره‌ها را هم چینی‌ها به کشورمان صادر می‌کنند و این در حالی است که همه می‌دانند که خرمهره را ایرانی‌ها به عنوان گوشه‌ای از صنایع دستی خود به جهان معرفی کرده‌اند.

او می‌گوید: اکنون صادرات صنایع دستی به وسیله واسطه‌های زیادی صورت می‌گیرد که در پایان کار کمترین سود به هنرمند تعلق می‌گیرد. وی از قوانین دست و پا گیری سخن می‌گوید که در صادرات صنایع دستی وجود دارد و مانع از صادرات این کالاست که می‌تواند سهم زیادی در صادرات غیرنفتی برای کشورمان به ارمغان بیاورد . موضوعات خروج آثار صنایع دستی از شهرهای تاریخی ایده جالبی بود که چندی پیش در این زمینه مطرح شد و واکنش‌های مختلف را نیز به همراه داشته است.

کارشناسان سازمان میراث فرهنگی معتقد بودند که این کار حمایت از تولیدکنندگان داخلی و حفظ صنایع دستی و هویت ایرانی اسلامی را به همراه خواهد داشت. به عقیده ایشان صنایع دستی بی‌کیفیت خارجی بیشتر از کشورهای چین، پاکستان و هند وارد بازار ایران می‌شوند.

تهمینه دانیالی، معاون صنایع دستی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری نیز به عنوان یکی از بالاترین مقام‌های مسوول در زمینه صنایع دستی کشورمان حضور پررنگ چینی‌ها را در بازار صنایع دستی ایران رد نمی‌کند. او اما راه حلش را برای مقابله با این بحران با این جمله ارائه می‌کند: «باید در زمینه صنایع دستی فرهنگ‌سازی شود و لاغیر.»

بسیاری از هنرهای صناعی ایران در حال احتضار هستند. این یک واقعیت است که همچون پیله‌ای صنایع دستی ایران را دربرگرفته است.

معاونت صنایع دستی سازمان میراث فرهنگی به عنوان متولی اصلی و بسیاری از دستگاهای دولتی و غیردولتی در چند سال اخیر با برگزاری همایش‌ها و سمینار‌های مختلفی سعی در بازیابی هنرهای صناعی در حال فراموشی کشورمان داشته‌اند. این روند رو به رشد در احیا و بازیابی این هنرهای ملی و ایرانی در حالی است که بسیاری از این هنرها به طور حتم فراموش شده‌اند و برگزاری این همایش‌ها نمی‌تواند راهی برای بازیابی آنها باز کند.

الهه اسدالله، هنرمند خاتم‌کار کشورمان در این زمینه معتقد است که کاش به جای برگزاری این همایش‌ها راه‌های سهل‌الوصول‌تری برای هنرمندان صنایع دستی برای به روز کردن فروش آثارشان فراهم می‌شد. زیرا وی معتقد است که احیای برخی از صنایع دستی در حال خطر فراموشی، بیشتر احیای موزه‌ای است تا به روز کردن و استفاده به روز از صنایع دستی در حال فراموشی.

تهمینه دانیالی، معاون صنایع دستی کشور اما با این عقیده موافق نیست. به عقیده وی احیا‌ی هیچ کدام از هنرهای صنایع دستی احیای موزه‌ای نیست و وی و همکارانش در این معاونت در حال کاربردی کردن این هنرها برای زنده ماندن بیشتر آنها هستند.

وی حتی در این زمینه مخمل‌بافی و زری‌بافی را به عنوان 2 هنر احیا شده از سوی این معاونت مثال می‌زند و می‌گوید: اکنون من با اطمینان کامل می‌گویم که این رشته‌ها کاملا احیا شده‌اند و احیای آنها اصلا موزه‌ای نیست. وی اما از سیاست ‌دولت هم بر احیای رشته‌های فراموش‌شده استان‌ها سخن می‌گوید و برای آن که سخنانش را در این زمینه کامل کند می‌افزاید: مخمل بافی در گذشته تنها سه کارگاه داشته است، اما اکنون همین هنر که روزگاری تا مرز فراموشی کامل نیز پیش رفت به 40 کارگاه افزایش یافته است.

البته چندی پیش معاونت صنایع دستی سازمان میراث فرهنگی طرحی را فراهم کرد که براساس آن نمونه‌های 6 اثر صنایع دستی که با طراحی و کاربری جدید، تعریف شده‌اند دوباره زمینه کاربری پیدا می‌کردند.

نمد، ظرف‌های سنگی خراسان، لاکی‌تراشی مازندران، زیورآلات ترکمن، سرامیک آبی شهررضا و پارچه قلم‌کار اصفهان، 6 محصولی بودند که براساس این طرح و البته با توجه به نیاز امروز، با کاربری جدید طراحی و به نوعی احیا شده‌اند.

در این طرح قرار بر این شده است که کارگاه‌های نمونه که تولیدات قابل قبول و باکیفیت دارند، انتخاب می‌شوند و این طرح‌ها همراه جزوه‌های آموزشی تهیه‌شده توسط طراحان، رایگان در اختیار این کارگاه‌ها قرار می‌گیرند تا براساس این طرح‌ها محصولات خود را تولید کنند.

براساس نظر کارشناسان یکی از مواردی که باید در این طرح برای احیای هنرهای سنتی و صنایع دستی صورت گیرد احیا محصولات صنایع دستی براساس مبدا جغرافیایی محصول است. در توضیح این مطلب باید گفت که طرح‌های جدید احیا شده صنایع دستی فقط به محل تولید این محصولات ارائه می‌شوند تا تولیدات پراکنده نشوند و از آنها در مبدا حمایت می‌شود.

از سال گذشته که صنایع دستی از سازمانی جدا و به سمت معاونت سازمان عریض و طویل میراث فرهنگی و گردشگری در آمد بسیاری بر این عقیده بودند که این جابجایی نمی تواند گره از کار این حوزه باز کند. نزدیک به 8 ماه تجربه مسوولان جدید این سازمان، اما حکایت از موضوعی دیگر دارد که توانسته است رابطه جدیدی را در این زمینه ایجاد کند. تا پیش از این در چرخه تولید صنایع دستی تا مصرف آن به دست مصرف‌کننده حلقه واسطی به نام دلالان صنایع دستی وجود داشت که با رویکرد جدید این سازمان قرار است این چرخه با رویکرد از تولیدکننده صنایع دستی تا مصرف‌کننده صنایع دستی کوتاه شود.

امری که در نمایشگاه بزرگ صنایع دستی که این روزها در کاروانسرای خانات تهران دنبال شد و البته با واکنش مثبت دو گروه دخیل در این چرخه روبه‌رو شد.

در این نمایشگاه دانش‌آموختگان سنتی و البته دانشگاهی این هنر هر یک با ارائه مستقیم و البته تولید زنده آثار خود مخاطبان زیادی را به این کاروانسرای تاریخی شهر تهران کشاندند.دانش‌آموختگانی که شاید دغدغه اصلی‌اشان پس از فارغ‌التحصیلی اشتغال و ارتزاق روزی خودشان بود در این نمایشگاه هر یک به نمایش گوشه‌ای از هنر خویش پرداختند.

پرویز پورفرخی، مدیرکل میراث فرهنگی و گردشگری خوزستان در این زمینه معتقد است که باید از آموزش‌های اشتغال‌زا در زمینه صنایع دستی آغاز و به سمت تشکیل کارگاه‌های استاد ـ شاگردی حرکت کرد، به‌طوری که آموزش به اشتغال معنادار و واقعی منجر شود.

وی در این زمینه راه‌حلی را نیز پیشنهاد می‌کند و می‌گوید: پیشنهادهای مختلفی برای تقویت زیرساخت‌های صنایع دستی وجود دارد. به عنوان مثال آن که پس از آموزش‌های اشتغال‌زا تسهیلات به صورت هدفمند، با آگاهی و مدیریت از سوی صنعت‌گران سرمایه‌گذاری می‌شود و ما نباید دخالتی در روابط آنها با بانک‌ها داشته باشیم.