دریا را دریابید تا‌‌ در یابید

امروزه بسیاری از کشورهای توسعه یافته فقط به مدد استفاده از موقعیت دریایی خود و نیز توجه به صنعت حمل‌ و نقل دریایی رشد کرده‌اند و به دنبال توسعه و در واقع انفجار فناوری بوده که هم اینک بحث تجارت جهان مطرح و به اجرا درآمده است توجه به واقعیت فوق توجه ایران به حمل‌ونقل دریایی را توجیه می‌کند. در واقع کشور ایران با مرزهای طولانی دریایی خود هیچگاه نمی‌تواند از این توجه غافل باشد.

صنایع دریایی و کشتی‌سازی‌

طبق آمار طی سال میلادی گذشته بالغ بر 7 میلیارد و 852 میلیون تن کالا از طریق دریا میان کشورها جابه‌جا شده است.  ایران با داشتن 131 فروند شناور از انواع کانتینربر، فله بر حمل کالاهای عمومی، چند منظوره، رو  رو خدماتی، مسافری و غیره ظرفیتی معادل 4 میلیون و 92 هزار تن را داراست که تا 4 سال آینده با اضافه شدن 55 فروند کشتی اقیانوس پیمای جدید از انواع کانتینربر، فله بر و غیره 6/2 میلیون تن به ظرفیت موجود اضافه خواهد شد.

شرکت کشتیرانی جمهوری اسلامی به تنهایی 114 فروند انواع کشتی اقیانوس‌پیما با ظرفیتی معادل 3 میلیون و 980 هزار تن را داراست.  همچنین قرار است 5 فروند کشتی‌های غول پیکر به ناوگان کشتیرانی جمهوری اسلامی اضافه شود که این نسل از کشتی‌های کانتینر بر اقیانوس‌پیما با سرعتی معادل 26 نات دریایی (46 کیلومتر در ساعت) در آب‌های بین‌المللی حرکت می‌کنند.

در حالی که سایر کشتی‌های اقیانوس پیمای موجود حداکثر سرعتی معادل 13 نات دریایی دارند از طرفی ظرفیت حمل آنها حدودا 5/2 برابر دیگر کشتی‌های کانتینر بر اقیانوس‌پیما است. این نسل جدید کشتی‌های اقیانوس پیما برای حمل کالا با سرعتی معادل 26 نات روزی 217 تن سوخت سنگین مصرف می‌کنند که در حال حاضر هزینه خرید هر تن سوخت سنگین 500 دلار است بنا بر این کشتی‌های مذکور روزانه حدود 100 هزار دلار هزینه خرید سوخت دارند ولی این هزینه‌ها در برابر سود آوری فعالیت تجاری آنها ناچیز است.

تعداد کشتی‌های شرکت ملی نفتکش به 40 فروند می‌رسد.  بنابر این توان تخلیه بار در بنادر ایران بزودی به 7 میلیون تن در سال خواهد رسید که بستر مناسبی برای توسعه شهرهای بندری می‌باشد.

استفاده از کشتی‌های حمل گاز به صورت LNG نیز در حال افزایش است به طوری که تعداد کشتی‌های مخصوص حمل LNG در دنیا 247 فروند است.  کشور قطر سفارش ساخت 70 فروند کشتی حملLNG  را در دست اجرا دارد و قصد دارد تعداد آنها را تا سال 2010 به 90 فروند برساند.

اما ایران در زمینه ساخت کشتی‌های LNG اقدام عملی مناسبی انجام نداده و عملکرد شرکت ملی نفت در این خصوص چندان قابل دفاع نیست. متاسفانه علی رغم تمایل برخی شرکت‌های معتبر و توانمند خارجی جهت سرمایه‌گذاری در ایران به منظور ساخت کشتی‌های LNG و انعقاد تفاهمنامه مشترک بین یکی از این شرکت‌ها با وزرای نفت و صنایع و معادن اقدام عملی توسط وزارت نفت انجام نشد.

شرکت خارجی رسما اعلام کرد آمادگی دارد 5/2 میلیارد یورو جهت ساخت کشتی‌های LNG  به شرکت‌های ایزوایکو و صدرا اختصاص دهد به شرط این‌که وزارت نفت تعهد دهد برای حمل محصولات LNG به مدت 5 سال از کشتی‌هایی که با استاندارد‌های معتبر جهانی در ایران ساخته می‌شود استفاده نماید، اما وزارت نفت اقدامی نکرد و این سرمایه‌گذاری عظیم و اشتغال‌زا بعد از گذشت  5/1 سال همچنان راکد مانده است.

پیش‌بینی می‌شود تقاضای LNG در منطقه آسیا طی 10 سال آینده به طور متوسط بین 4 تا 6/5 درصد رشد داشته باشد و از این میان ژاپن با تقاضای بیش از 60 میلیون تن در سال 2005 بزرگ‌ترین بازار این محصول را در اختیار داشته باشد. 

بررسی روند رشد تجارت جهانی LNG از سال 1974 تا 2000 در بازارهای آمریکا، اروپا و آسیا نشان می‌دهد که روند رشد این تجارت در آسیا بسیار بیشتر از بازارهای آمریکا و اروپا بوده، به طوری که از  12 میلیون تن در سال 1979 در بازار آسیا به 70 میلیون تن د‌ر سال 2000 میلادی در همین بازار رسیده است. 

طبق برنامه، ایران باید در سال 2011 میلادی، 83 میلیون تن گاز LNG تولید کند که حمل این میزان LNG به 40 فروند کشتی ویژه و سرمایه‌گذاری 10 میلیارد دلاری نیاز دارد.

توریسم و گردشگری‌

بدون شک فعال شدن گردشگری دریایی موجب سرازیر شدن گردشگران داخلی و خارجی و به دنبال آن توسعه همه جانبه شهرهای مهم بندری خواهد شد.  بسیاری از کشورها با ایجاد جزایر مصنوعی و امکانات گردشگری به‌طور گسترده، بخش گردشگری را به درآمدزاترین بخش تبدیل کرده‌اند، در حالی که ایران با برخورداری از قابلیت های بالقوه فراوان، به دلیل نبود زیرساخت های لازم و در برخی مواقع کم توجهی مسوولان، رشد کمی در این بخش داشته است.

گردشگری دریایی یکی از مهمترین این ظرفیت‌ها است که به دلیل نبود وسیله حمل و نقل دریایی مناسب برای گردشگران و زیرساخت‌های گردشگری در جزایر، راکد مانده است.

پیش‌بینی می شود در سال 2008 میلادی بیش از 5/6 میلیون مسافر از خدمات کشتی‌های تفریحی در نقاط مختلف جهان استفاده خواهند کرد.  تعداد مسافرانی که در سال 2008 از خدمات کشتی های تفریحی بهره‌مند می‌شوند نسبت به سال قبل، 500 هزار نفر افزایش خواهد داشت که این امر بیانگر رشد و پویایی این صنعت است.

توسعه بنادر و اشتغال مولد

توجه به فعالیت‌های دریانوردی و موضوع دریا و اقتصاد دریا علاوه بر ایجاد فرصت‌های شغلی در مناطق ساحلی و بهبود تمرکز ساحلی مسائل امنیتی کشور را نیز تامین خواهد کرد.  50 درصد آب‌های دنیا مشاع هستند و اما ما هنوز در اقیانوس‌ها و قطب حضور علمی و تحقیقاتی نداریم و منافع دریایی خود را در این مناطق نیافته‌ایم.

وجود سرمایه‌گذاری بیش از یک میلیارد دلاری در 2 شرکت صدرا و ایزوایکو ارتباط با بیش از 100 صنعت مختلف در کشور، وجود حداقل 700 شرکت سازنده قطعات با وجود آن که حدود 80 درصد قطعات فعلی از خارج تامین می‌شود، ایجاد حداقل 100 هزار شغل مستقیم در محروم‌ترین استان‌های کشور و چندین برابر آن شغل غیرمستقیم در صنایع وابسته، نشانگر اهمیت توجه به صنایع دریایی است. در حال حاضر 6 هزار و 500 لنج در آب‌های ایران تردد می‌کند که از این میزان 3 هزار و 700 فروند از آنها صیادی و 2 هزار و 800 فروند نیز تجاری هستند که سن 350 فروند از آنها بالای 30 سال و 400 فروند دیگر بین 25 تا 30 سال است.

نگاهی به 10 شهر بزرگ دنیا نشان می‌دهد که همگی این شهرها بندری هستند و جمعیت آنها بین 7 تا 12 میلیون نفر است. سوال این است که آیا شهرهای بندری ایران از قبیل آبادان، ماهشهر، بوشهر، بندرعباس و چابهار موقعیت جغرافیایی و ژئوپولتیک مناسبی در مقایسه با شهرهای بندری پیشرفته از قبیل دبی، کراچی، بمبئی، پوسان، سیدنی، شانگهای و دیگر شهرهای مهم بندری ندارند؟ اصولا بنادر ما چه کمبودی دارند؟ آیا زمین و آب مناسب وجود ندارد؟ آیا موقعیت جغرافیایی مناسب نداریم؟ آیا با 15 کشور دنیا از طریق خشکی و دریا همسایه نیستیم؟ آیا در مرکز مبادلات انرژی جهان واقع نشده‌ایم؟ آیا پشتوانه جمعیت 70 میلیونی نداریم و... پس چه کم داریم که بنادر ما جزو شهرهای محروم ما  به حساب می‌آیند؟! بندرعباس از کراچی و پوسان چه کم دارد؟ متاسفانه بنادر ما و صنایع دریایی ما دچار غفلت برنامه‌ریزی تاریخی شده‌اند. 

شهرهای بزرگ ایران عبارتند از تهران، کرج، اصفهان، مشهد، شیراز، تبریز و  قم کدام یک از این شهرها موقعیت مناسب بندرعباس، بوشهر و چابهار و رشت و ساری و گرگان  را دارند.

شهرهای بزرگ و پیشرفته ایران به دلایل زیر شکل گرفته‌اند:

امکانات طبیعی از قبیل آب و هوای خوب، موقعیت جغرافیایی مناسب، موقعیت سیاسی مناسب (مثلا پایتخت بودن یک شهر در گذشته) وجود جاذبه‌های مذهبی خاص و زیارتگاه امامان یا امامزادگان (مشهد، قم، شیراز و برخی شهرهای دیگر) برخی شهرها به دلیل وجود موقعیت‌های شغلی و فراهم بودن بسترهای اشتغال پیشرفت کرده‌اند مثلا روستای عسلویه به دلیل ایجاد موقعیت‌های زیاد شغلی و تاسیسات عظیم نفت و گاز در مدت کوتاهی جمعیتش 20 برابر می‌شود. برخی شهرها تلفیقی از چند امتیاز را با هم دارند لذا قابلیت توسعه و پیشرفت بیشتری دارند.

با این حال شهرهای بندری ایران به دلیل قابلیت‌های زیر امکان توسعه و پیشرفت سریع را دارند:

- وجود ذخایر عظیم نفت و گاز در خلیج فارس و دریای مازندران و کشورهای همسایه ایران‌

- موقعیت خاص جغرافیایی ایران جهت سوآپ نفت از شمال به جنوب‌

- موقعیت خاص جغرافیایی ایران جهت ترانزیت گسترده کالا از جنوب به شمال و به کشورهای اروپایی و تبدیل ایران به پل ارتباطی شرق به غرب (به دلیل اقتصادی بودن این مسیر نسبت به دیگر مسیرها)‌

- بستر لازم جهت گسترش صنایع متنوع دریایی از قبیل ساخت تعمیر و نگهداری کشتی‌های صیادی، کشتی‌های تجاری، کشتی‌های نفتکش، کشتی‌های حمل گاز به صورت LNG، کشتی‌های مسافری و تفریحی، کشتی‌های نظامی، قایق‌های تفریحی و انواع دیگر کشتی‌ها؛ ساخت تعمیر و نگهداری سکوهای بهره‌برداری و سکوهای حفاری و اسکله‌ها

- راه‌اندازی آموزشکده‌های غواصی، شنا، قایق‌سواری، ورزش‌های دریایی و ساحلی، صنایع دستی مرتبط با آبزیان ازجمله صدف و مروارید

- پرورش ماهی و میگو و دیگر آبزیان در مناطق مناسب حاشیه دریا

- ساخت سردخانه‌ها و کارخانه‌های مواد غذایی از قبیل کنسرو ماهی و...

- ساخت هتل و مهمانسرا و تفریحگاه‌ها برای خدمات‌رسانی به اشتغال گسترده فراهم شده در منطقه‌

- ساخت پالایشگاه‌ها و پتروشیمی‌هایی که محصول آنها بیشتر جنبه صادراتی دارد (ساخت این گونه کارخانه‌ها در دیگر نقاط کشور توجیه‌پذیر نمی‌باشد). آیا این صحیح است که دولت هزاران میلیارد تومان هزینه نماید که خطوط اتیلن شرق، غرب و مرکز را راه‌اندازی و گاز را از جنوب به مناطق مرکزی و دوردست کشور منتقل کند تا کارخانه پتروشیمی احداث و محصول آن را مجدد با هزینه بسیار زیاد به بنادر منتقل کرده و صادر نماید از طرف دیگر احداث کارخانه‌های پتروشیمی که مصرف آب بسیار بالا دارند در مناطق کم‌آب کشور چه توجیهی دارد؟!).

با توسعه شهرهای بندری، تامین امکانات زندگی راحت و ایجاد مکان‌های تفریحی در این مناطق گسترش می‌یابد لذا ساکنان در بنادر از زندگی شادی بهره خواهند برد. بنادر ایران امکانات وسیعی جهت زندگی راحت و بانشاط پیرامون خود دارند. وجود کوه‌های متعدد، مناطق آباد و  باغ‌های متعدد در نزدیکی شهرهای بندرعباس، بوشهر، چابهار و جاسک امکان گسترش اماکن سیاحتی را فراهم کرده است. همچنین با راه‌اندازی قطار پرسرعت بوشهر - شیراز - اصفهان و دوخطه کردن خط آهن بندرعباس و افزایش سرعت قطارهای این مسیر به 150 کیلومتر در ساعت و راه‌اندازی قطار پرسرعت چابهار  فهرج ‌ خراسان، ساکنین در بنادر قادر خواهند بود در زمان کوتاه به دیگر شهرهای کشور سفر کنند مثلا مسیر شیراز به بوشهر را در مدت کمتر از 2 ساعت بپیمایند. قطارهای امروزی سرعتی برابر 250 کیلومتر در ساعت دارند و راه‌اندازی آنها در مسیر بنادر یاد شده مسافران را قادر می‌سازد مسیر 700 کیلومتری را در مدت حدود 3 ساعت طی کنند.

آیا وقت آن نرسیده است که با توسعه همه‌جانبه بنادر کشور علاوه بر کم کردن فاصله خود با رقبا راهکاری اساسی برای حل صادرات و اشتغال کشور دست و پا کنیم؟

سیدحسین میرافضلی‌