مولوی و حافظ به امام‌حسین(ع) ارادت خاص داشتند

علت آن را می‌توان خصوصیات شکلی و محتوایی خود حادثه عاشورا دانست، چراکه این حادثه مهم‌ترین حادثه‌ای است که در تاریخ اسلام و تشیع رخ داده است. وفاداری، فداکاری، عرفان، حماسه، اطاعت، غربت ومظلومیت در واقعه عاشورا موج می‌زند وبیشترین تأثیر را برعواطف و افکار شاعران می‌گذارد تا جایی ‌که آنان را به شرح و وصف در قالب‌های گوناگون می‌کشاند. 
سیدعبدالحمید ضیایی در کتاب نگرشی انتقادی ــ تاریخی به ادبیات عاشورا چنین آورده است: «واژه عاشورا پیش از واقعه دهم محرم سال ۶۱ قمری نیز استعمال داشته است. نام دهم ماه تشری(تشرین) بوده که یهودیان در آن روز «روزه کیپور» می‌گرفتند. مسیحیان نیز روز عاشورا را گرامی می‌داشتند. در زبان عربی، ادبیات عاشورایی به شکل شعار و رجزخوانی تجلی کرده و این شعارها یا در ضمن خطبه‌ها آمده است، یا از زبان آن حضرت و اصحاب وی در میدان جنگ بیان شده است. برای مثال رجز معروف حضرت ابوالفضل(ع) در میدان نبرد با این بیت عربی آغاز می‌شود: «وا...ان قطعتموا یمینی، انی احامی ابدا عن دینی؛ «به خدا سوگند اگرچه دست راستم را قطع کردید، اما من تا ابد حامی دینم خواهم بود».
قبل ازاوایل قرن چهارم، به خاطر حاکمیت فرمانروایان متعصب وسختگیری‌های آنها شعر عاشورایی جایگاه چندانی نداشت. با حاکمیت آل‌بویه و گسترش تدریجی مذهب تشیع، رثای خاندان پیامبر(ص) به‌ویژه امام‌حسین(ع) جایگاهی ویژه را به ‌خود اختصاص داد. برای اولین‌بار معزالدوله دیلمی فرمان مراسم عزاداری عاشورا را صادرکرد که۶۰سال ادامه یافت. گروهی از شیعیان با استفاده از شعر آیینی و تاریخ حدیث، به نشرمناقب اهل‌بیت(ع) پرداختند. آنها در مقابل فضایلیان که نقل فضایل شیخین و نقاط برجسته زندگی آنها را می‌گفتند به مناقبیان شهرت یافتند. شعارهای امام‌حسین(ع) که دفاع از مظلوم، آزادگی، ایثار، فداکاری و حق‌طلبی بود در تمام زمان‌هایی که ستمکاران وجود دارند می‌تواند الگوی مناسبی برای پیروی و خلق آثار ادبی و هنری باشد. به‌طورکلی مصادیق دینی و مذهبی در دوره‌های اولیه ادب فارسی به‌دلیل عدم آشنایی شاعران با این مقوله در مقایسه با دوره‌های بعدی بسیار کم است.
درهریک از ادوار شعر فارسی، سخن‌سرایان، شاعران و نویسندگان درباره واقعه عاشورا، کربلا، شهادت امام‌حسین(ع)، یاران و اسارت خانواده آن بزرگوار شعرها سروده‌اند و متن‌ها نوشته‌اند و در قالب‌های گوناگون هنری، هنرنمایی کرده‌اند. بدون‌شک نقطه آغازین مراثی مذهبی را حماسه خونین کربلا باید دانست. در قرن‌های اولیه، ادب فارسی معروف به ‌سبک خراسانی است به‌خصوص دوره اول سبک خراسانی تا اواخر قرن چهارم. هرچند شاعرانی بوده‌اند که در مرگ شاهان مراثی گفته‌اند مثل رودکی در مرگ امیرنصر سامانی، اما در آثار شاعران این دوره که به واقعه کربلا اشاره شده باشد، مشاهده نمی‌شود. این امر را به‌طورکلی نمی‌توان انکار کرد که شاعران با این مسأله آشنا نبودند.شاید مانند بسیاری ازاشعار دیگر ازبین رفته باشند. اما در دوره بعدی ادبی یعنی سبک عراقی در شعر مذهبی در قالب مرثیه و در موضوع حماسه کربلا دردیوان غوامی رازی اشعار جانسوز دیده می‌شود. از قرن هفتم و هشتم با توجه به رواج مذهب تشیع در ایران ازیک طرف و آشنایی کامل شاعران با واقعه عاشورا، شعر عاشورایی به اوج خود می‌رسد و شاعران گوناگون با تفکرات مختلف در عزای امام‌حسین(ع) مرثیه و نوحه‌ها سروده‌اند.
دوره سوم ادب فارسی معروف به سبک هندی را باید دوره ظهور شعر عاشورایی نامید. در این دوره با توجه به حکومت صفویه و تشویق شاعران به مقوله کربلا و عاشورا و شهدای کربلا با ظهور ترکیب‌بندها و ترجیع‌بندهای عاشورایی مواجهیم که در نوع خود بی‌نظیر هستند و سبک هندی نماینده تام‌الاختیار شعر عاشورایی است. در دوره چهارم که معروف به بازگشت ادبی است شعر عاشورایی و مرثیه مذهبی از موضوعات اصلی سروده‌های شاعران است و شاعران بی‌شماری در این زمینه آثاری خلق کرده‌اند. سرانجام در دوره پنجم که در اصطلاح سبک معاصر نامیده می‌شود موضوع حماسه عاشورا یکی از پرکاربردترین موضوعات شعری است. شاید این دوره نسبت به تمام دوره‌ها حتی دوره صفویه موضوع عاشورا، کربلا، شهادت امام‌حسین(ع) و یارانش و اتفاق مربوط به این موضوع زینتی‌تر است.موضوع کربلا و شهادت امام‌حسین(ع) برای شاعران موضوعی پرجذبه و عبرت‌آموز بود و بر ذهن و زبان بسیاری از سرایندگان ادب فارسی و حتی شاعران متعهد جهان سایه افکنده است. دلبستگی خاص شاعران پرآوازه قرن هشتم چون حافظ شیرازی به امام‌حسین(ع) بسیار جذاب تجلی یافته است.مولوی، شاعر متفکر و آشنا به معارف اسلامی هم در مثنوی و هم غزلیات شمس توجه خاصی به مدح پیامبر(ص)ودیگر بزرگان دین داشته واشاره صریح به واقعه کربلا بیانگر دلبستگی شدید او به این واقعه است «کجایید ای شهیدان خدایی/ بلاجویان دشت کربلایی».عصر صفویه دوران ظهور ترکیب‌بند و ترجیع‌بند عاشورایی است.محتشم کاشانی ازجمله شاعران مشهور این دوران است واورا پدر مرثیه‌سرایی ایران نامیده‌اند که ترکیب‌بند مشهوری را درباره عاشورا سروده که هنوز هم در عزاداری‌ها خوانده می‌شود و شاعران زیادی از این شعر الهام گرفته و شعر عاشورایی سروده‌اند.