آقا تو خودت گل هستی

البته ما باز هم کتاب‌های تازه منتشر شده برای این گروه سنی را به تناوب معرفی می‌کنیم تا هم کودکان و نوجوانان و هم خانواده‌ها هنگام خرید و انتخاب کتاب، دست‌شان برای آثار خوب بازار کتاب باز باشد. 

یک رمان فانتزی

یکی از کتاب‌های جدیدی که به‌تازگی منتشر شده است، رمان نوجوان «حسنا و ملکه‌های رنگی» است که نسیبه استکی، نویسنده و انتشارات کتاب جمکران ناشر آن است.



نویسنده در این اثر، دنیایی را به مخاطب نوجوان خود نشان می‌دهد که از نظر یک نوجوان می‌تواند ایده‌آل باشد. او طعم بودن در این دنیا را به مخاطب می‌چشاند؛ دنیایی که در آن همه‌چیز حتی پله‌ها، صندلی‌ها و دیوار‌ها برق می‌زنند. هزاران کمد لباس نو وجود دارد و فقط اگر سری به یکی از کمد جواهرات ملکه بزنیم دهان‌مان باز می‌ماند، اما واقعا درون این دنیای پرزرق و برق، همه‌چیز زیبا و تمیز و چشم‌نواز است؟ حسنا قهرمان داستان است که همیشه ذهنش درگیر این مسأله است که چقدر به این‌همه زرق و برق نیاز دارد. از یک طرف در رؤیایش دوست دارد ملکه‌ای شود و قصری برای خودش بسازد و از طرفی یاد حرف‌های پدرش می‌افتد که همیشه می‌گفته «با این چیز‌ها دست و پای ذهنت رو می‌بندی و ذهنی که بسته شد، دیگه نمی‌تونه آزادانه رشد کنه.»
این کتاب تخیلی و فانتزی سعی دارد، ذهن نوجوانان را برای مواجه شدن با این فضا آماده کند. 

یک عالمه کبوتر

شعر کودک و نوجوان رضوی، پیشینه‌ای طولانی و محکم دارد. سال‌ها پیش شکوه قاسم‌نیا شعر خاطره‌انگیز «غرق نور است و طلا/ گنبد زرد رضا» را سرود و افسانه شعبان‌نژاد در شعر دیگری از زبان کودک سرود: «خوش به حال بچه آهویی که تو/ توی صحرا ضامن او بوده‌ای» شعر‌هایی که بار عاطفی محکمی داشتند و پس از سال‌ها هنوز در خاطره‌ها ماندگارند. در سال‌های بعد شاعران دیگر این حوزه نیز آثار متنوع و متعددی با مضمون زیارت و عرض ارادت به ساحت پیشوای هشتم شیعیان سرودند و حتی مجموعه شعر‌های مستقلی با این موضوع منتشر شد.

اما یکی از اقدامات ارزشمند و قابل تحسین، انتخاب گردآوری مجموعه آثار موضوعی است که برای علاقه‌مندان و مخاطبان، دسترسی به این آثار را تسهیل می‌کند. «تو خودت گل هستی» و «روی موج باران» دو نمونه از این مجموعه‌ها هستند که به کوشش شاعر نام‌آشنای کودک و نوجوان، بابک نیک‌طلب گردآوری و از سوی انتشارات سوره مهر منتشر شده است.

اگر با نگاهی انتقادی به شعر رضوی بنگریم، ضعف‌ها و آسیب‌هایی در آن وجود دارد که البته شامل اغلب اشعار آیینی هم می‌شود. برخی از این آسیب‌ها عبارتند از:
۱- بسامد بالای نماد‌ها و موتیف‌های تکراری: مضامین پربسامد در اشعار رضوی، درد‌دل و شکوه، مدح و منقبت، میلاد و سوگ، سفرنامه، دعا و نیایش، طلب شفاعت و شفا، غربت، اشتیاق زیارت و‌... است. این مضامین با موتیف‌هایی مثل کبوتر، گنبد، پنجره فولاد، ضامن آهو، سفر، زیارت و‌... بیان می‌شوند. موتیف‌هایی که از فرط تکرار در شعر رضوی تبدیل به کلیشه شده‌اند.

۲- عدم تنوع در ساختار و قالب: همان‌گونه که قالب غالب در شعر کودک و نوجوان امروز، چهارپاره است، در شعر رضوی نیز این عدم تنوع به چشم می‌خورد. البته در سال‌های اخیر برخی از شاعران در قالب‌هایی مثل سه‌پاره، نیمایی و به‌ندرت قالب سپید هم تجربه‌هایی داشته‌اند. این در‌حالی است که سایر قالب‌های شعر فارسی، ظرفیت‌ها و قابلیت‌های خوبی برای پرداختن دارند که شاعران از آن‌ها غافل مانده‌اند. حتی شاعرانی که در این حوزه شعر نیمایی سروده‌اند، به ظرفیت‌های این قالب مثل اهمیت قافیه و زبان نو، کشف‌های تازه و تصویرسازی و خیال‌انگیزی، کمتر توجه کرده‌اند.

۳- ضعف‌ها و سهل‌انگاری‌های زبانی‌: با آن که به‌دلیل حساسیت مخاطب، بحث زبان در شعر کودک و نوجوان نسبت به شعر بزرگسال از اهمیت مضاعفی برخوردار است، متاسفانه برخی از شاعران کودک و نوجوان، زبان را جدی نمی‌گیرند و شاهد سهل‌انگاری‌های زبانی زیادی در اشعار آن‌ها هستیم که شعر رضوی هم از این آسیب در امان نبوده است. ضعف‌هایی مثل: جا‌به‌جایی و به‌هم‌ریختگی ارکان جمله به ضرورت وزن، مخفف کردن و شکستن کلمات، استفاده مفرط از زبان محاوره و کم‌توجهی به زبان معیار و‌....

۴- سطحی‌نگری و کلی‌گویی: نمود آن را در کاربرد اصطلاحات و عبارت‌هایی نظیر: شمس‌الشموس، هشتمین ستاره، هشتمین خورشید و‌... می‌توان دید.

۵- ضعف در محور اندیشه: فقر و ضعف اندیشه، عمدتا ناشی از مطالعه اندک و عدم شناخت و آگاهی شاعران نسبت به معارف و آموزه‌های رضوی و حوادث و اتفاقات زندگی امام رضا (ع) است. این مشکل در داستان‌های رضوی کمتر به چشم می‌خورد. 

۶- عدم تشَخُص اشعار: در بسیاری از این سروده‌ها اگر عنوان شعر یا تقدیم بالای آن را برداریم، می‌توان با تسامح شعر را به هر یک از پیشوایان دینی یا حتی بزرگان و مشاهیر نسبت داد. به عبارت بهتر اغلب این شعر‌ها شامل یک سری کلی‌گویی‌ها و توصیفات معمول هستند که در مورد هر یک از بزرگان مصداق می‌یابد.

۷- جشنواره‌زدگی: این معضل نیز نه فقط شامل اشعار رضوی است که گریبانگیر بسیاری از اشعار موضوعی است. امسال پانزدهمین دوره جشنواره شعر کودک و نوجوان رضوی برگزار شده است. در طول این سال‌ها، شاعران ناخودآگاه سمت و سو و سلیقه برگزارکنندگان جشنواره و داوران و کارشناسان را شناخته‌اند و بدیهی است برای کسب امتیاز و برنده شدن در جشنواره، حال و هوا و ساختار شعر آن‌ها به سلیقه جشنواره نزدیک شده و به اصطلاح «جشنواره زده» می‌شوند. بی‌دلیل نیست که اغلب شعر‌های شاعران شرکت‌کننده در این رویدادها، در ساختار و مضامین، شبیه به هم هستند. کتاب «تو خودت گل هستی»، برای گروه سنی ب منتشر شده و شامل ۱۳ شعر از ۱۰ شاعر کودک است. قالب شعر‌ها چهارپاره و سه‌پاره است و مضامین شعر سفر، زیارت، آرزو‌های کودکانه، میلاد امام رضا (ع) و ... است. راوی تمام این شعر‌ها کودکان هستند و از این رو، زبان شعر‌ها ساده و روان و قابل درک برای مخاطب کودک است. اگر از موتیف‌های تکراری شعر رضوی که پیش از این، ذکر آن رفت، صرف‌نظر کنیم، در شعر‌های این مجموعه مهر و علاقه کودکان به امام رضا (ع) با بازی‌ها و دنیای رنگارنگ کودکانه پیوند خورده است. مضمون و حال و هوای شعر‌ها شاد است و تصویر‌های کودکانه و خلاقانه هم به درک بهتر اشعار کمک کرده است. 

 یکی از شعر‌های خوب این مجموعه «مهد کودک» سروده زهرا داوری است که سوژه‌ای تازه دارد. چند سالی است که در حرم مطهر امام رضا (ع) مکانی به عنوان مهدکودک تدارک دیده شده تا مادران بتوانند با خیالی آسوده زیارت کنند:
یک مهد کودک اینجاست
در صحن جامع تو
هرچیز توی آن است
شیک است و جالب و نو
***
اسباب بازی و فیلم
صدتا کتاب و دفتر
یک تونل پر از عکس
یک عالمه کبوتر
***
مامان گذاشت اینجا
من را یکی دو ساعت
من ماندم و خودش رفت
توی حرم زیارت
***
به به چه خوش گذشته
پیش تو تا به الان
یک ذره دیرتر کاش
برگشته بود مامان

خوش به حالم که قطارم!

کتاب «روی موج باران» برای مخاطب نوجوان منتشر شده و شامل ۱۸ شعر از ۱۶ شاعر است. هشت شعر این کتاب در قالب چهارپاره و ۱۰ شعر دیگر در قالب نیمایی سروده شده است. تصویرگری این کتاب به صورت دو رنگ و متناسب با گروه سنی نوجوان است.

اگرچه در برخی شعر‌های این مجموعه، شاهد کلی‌گویی و بیان بزرگسالانه هستیم و از سوی دیگر، برخی شعر‌های این کتاب به گروه سنی کودک نزدیک‌تر هستند تا نوجوان، با این حال، شاهد نگاه‌های تازه و سوژه‌های جدید نیز هستیم. به عنوان مثال شعر سید حبیب نظاری ساختار و بیانی تازه و متفاوت دارد؛ تمام بند‌های این شعر به صورت سؤال و جواب است:
به آسمان چه بگویم؟
- بگو که من بالم
به غصه‌ها چه بگویم؟
- بگو که خوشحالم
***
به ابر‌ها چه بگویم؟
- بگو که بارانم
به لحظه‌های مسافر؟
- بگو که می‌مانم
***
به واژه‌ها چه بگویم؟
- که شاعرش هستم
به جاده‌ها چه بگویم؟
- مسافرش هستم...
 یا در شعر دیگری از منیره هاشمی، اتوبوس مشهد با مسافرانش، سوژه شعر شده است.
بخش‌هایی از شعر «با قطار قم به مشهد» سروده اکرم‌سادات هاشمی را بخوانیم تا متوجه اهمیت سوژه‌یابی نو در سرودن شعر آیینی برای نوجوانان بشویم. راوی این شعر، قطاری است که مسافران را به مشهد می‌برد:
... همسفر هستم همیشه
با مسافر‌های آقا
باز هم گم می‌شوم در
عطر زائر‌های آقا
***
هر مسافر توی ساکش
آرزویی تازه دارد
در دلش در چشم‌هایش
شوق بی‌اندازه دارد
***
خاطرات هر سفر را
روی چشمم می‌گذارم‌
می‌روم از کوه و صحرا
خوش به حالم که قطارم!

از قرن ششم به کودکان امروز

همیشه درباره اهمیت تولید آثاری برای کودکان و نوجوانان امروزی با تأثیر پذیرفتن از گنجینه ادبیات کهن گفته‌ایم و نوشته‌ایم. واقعیت این است که این کار اگرچه مهم و ضروری است، سخت و بسیار دشوار هم هست. برای این‌که بتوان بازنویسی خلاقانه‌ای از آثار ادبی کهن داشت که به مذاق کودکان و نوجوانان امروزی هم بیاید، نویسنده باید هم به ادبیات کلاسیک، آشنایی کامل داشته باشد و هم روحیات و زبان کودکان و نوجوانان را بداند و بشناسد. به عبارت دیگر نویسنده باید با فهم عمیق و درک درست از مضمون و پیامی که در متون کهن است، آن را به شکلی بازنویسی و بازتولید کند که گویی همین امروز و با زبانی قابل درک و لذت بردن برای نوجوانان امروز نوشته شده است. 

برخی آثار ادبیات کلاسیک که در ذات خود ماهیتی داستانی و روایی دارند، مانند خمسه نظامی و شاهنامه فردوسی از این نظر قابل دسترس‌ترند، اما در مورد بسیاری از شاهکار‌های ادبیات فارسی، نوشتن داستان‌هایی برای کودکان امروز سخت است. یکی از این کتاب‌ها که شاید در نگاه اول، اصلا ظرفیت بازآفرینی نداشته باشد، حدیقه‌الحقیقه اثر گرانسنگ حکیم سنایی غزنوی است. حدیقه که بر بسیاری از شاعران بعد از سنایی از نظامی گرفته تا مولانا تأثیر عمیقی داشته است، همیشه اثری بوده است که خواص ادبیات به دنبال آن رفته‌اند. مژگان شیخی، نویسنده‌ای که در بازنویسی متون کهن یک برند است، دست به کار بزرگی زده است و از دل حکایات حدیقه، مجموعه‌ای از داستان‌های خواندنی برای کودکان امروز را بازنویسی کرده است که با عنوان «قصه‌های تصویری از حدیقه‌الحقیقه» در نمایشگاه امسال عرضه شد. این مجموعه ۱۲ جلدی را نرگس دلاوری به زیبایی تصویرگری کرده و کتاب‌های بنفشه بخش کتاب‌های کودک انتشارات قدیانی آن را منتشر کرده است.

چه قدرتی‌ست در ما؟

اگر در خانه نوجوانی دارید که به شعر علاقه دارد، یک مجموعه شعر را که به تازگی منتشر شده، به شما معرفی می‌کنیم که از شاعری با کارنامه ادبی و هنری قابل توجه منتشر شده است. 

شاعر این مجموعه که «کسی ساز باران نمی‌زد» نام دارد، شاهین رهنما، شاعر گیلانی است که علاوه بر همکاری با صداوسیمای استان گیلان به عنوان تهیه‌کننده و نویسنده برنامه‌های کودک و نوجوان، در مجله‌های «سروش نوجوان»، «کیهان‌بچه‌ها»، «سلام‌بچه‌ها» و… نیز فعالیت داشته است. همچنین تاکنون بیش از ۵۰ عنوان کتاب در قالب شعر، داستان کوتاه و رمان برای گروه‌های سنی کودک، نوجوان و بزرگسال نوشته است.

این مجموعه شامل ۱۵ شعر با عنوان‌های «تنها»، «نشانه»، «قشنگ»، «شهر رویا»، «مردد»، «راز»، «سیب و بستنی»، «تنهایی»، «سرما»، «اتفاق»، «سمت دریا»، «سنگ‌ها»، «ماهی»، «نان و ایمان» و «بیت من» است.

یکی از شعار این کتاب را می‌خوانیم:
چه نعمتی‌ست در ابر؟
چه حکمتی‌ست در باد؟
که هر دو را خداوند
برای ما فرستاد
چه راز سربه‌مهری‌ست
میان کوه و دریا
چه قدرتی‌ست در فکر
چه قدرتی‌ست در ما؟
جهان هنوز جز روز
به شب نیاز دارد
زمین هنوز در خود
هزار راز دارد
به رمز و راز دنیا
چقدر آشناییم؟
هزار سال مانده
که ما به خود بیاییم.