بازشناسی بندر بوشهر در قاب سفرنامه ها

شناخت تاریخ و گذشته هر ملتی به طرق گوناگون میسر و ممکن است.در واقع تبیین جایگاه و موقعیت اکنون هر کشوری منوط به شناخت گذشته و ذخایر فرهنگی بازمانده از گذشته است.در واقع تبیین جایگاه و موقعیت فعلی هر کشوری منوط به شناخت ذخایر فرهنگی و هویتی آن است. همین امر مطالعات تاریخی و فرهنگی را حائز اهمیتی دوچندان می سازد.در همین راستا علاوه بر متون تاریخی بازمانده از زمانهای گذشته که امروزه جزو مستندات تاریخی کشورها به شمار می آید سفرنامه ها را هم نباید از قلم انداخت و به بوته فراموشی سپرد.در واقع در حوزه مطالعات تاریخی سفرنامه ها به جهت درون مایه فرهنگی و خصوصا اجتماعی خود جایگاه و ارزش ویژه ای دارند. در برهه های گوناگون تاریخی حضور سیاحان و جهانگردان خارجی در ایران علل و انگیزه های گوناگونی داشته است.گاه به جهت توسعه و رشد اقتصادی و تجاری ایران در برخی دوره ها، انگیزه ها عمدتا تجاری و به منظور توسعه مناسبات اقتصادی بوده است و این تجارت زمینه ساز تعامل و حشر ونشر با تجار ، بازرگانان ، بازاریان و اقشار مختلف جامعه ایرانی بوده و به همین جهت این نوع و سبک تعامل باعث انعکاس خلق و خو و آداب و رسوم ایرانیان در نوشته ها و سفرنامه های سیاحان شده است.گاه نیز برخی از آنان با هدف نفوذ در اقتدار حکومت های وقت دست به این سفرها می زدند و درواقع انگیزه های شوم دول استعمارگر در سیطره و غلبه بر سایر دول زمینه ساز حضور برخی از عناصر آنان شده است که البته عمدتا دیدگاه های آنان در نگارش سفرنامه ها غرض ورزانه،دور ازواقع و گاه نیز از سر عناد  بوده و در برخی موارد تصویری صحیح از جامعه ایرانی ارائه نمی دهد.

ارزش و اهمیت سفرنامه ها جدا از این موضوع از آن حیث برجسته است که برخی از این منابع عمدتا جزئیات فراوانی از مسائل اجتماعی ،فرهنگی،اقتصادی،شیوه زندگی،آداب و رسوم ، باورها و درواقع خرده فرهنگ های روزمره ایرانیان در اختیار قرار می دهد، بنابراین شاید مهمترین عنصری که در نگارش سفرنامه ها مدنظر قرار گرفته فرهنگ غنی و ارزشمند مردم ایران و شیوه و سلوک زندگی در دوران های مختلف تاریخی است که دوست و دشمن به آن اذعان داشته اند. دوست با تاکید وتوصیف و توجه به آن و دشمن نیز از روی ناچاری با کتمان و تحریف آن.

با این مقدمه مختصر می توان به دیدگاه واضح تری در خصوص اهمیت و نقش بوشهر این نگین درخشان جنوبی در بستر سفرنامه ها دست یافت.موضوعی که شاید تاکنون کمتر بدان پرداخته شده است.بوشهر از دیرباز به جهت موقعیت خاص و منحصر بفرد جغرافیایی و سوق الجیشی خود همواره مورد توجه بوده است.در برخی روزگاران توسعه تجارت دریایی و گسترش بندرگاه ها آن را به عنوان یکی از مهمترین بنادر ایران شناسانده است و به جایگاه اقتصادی و تجاری آن جلوه بیشتری بخشیده است. در واقع بوشهر به نوعی دروازه ورود سیاحان و جهان گردان خارجی از مرز دریایی جنوب بوده است و این موقعیت بوشهر را از دید بسیاری از آنان برجسته ساخت.

در بعد سفرنامه نویسی بوشهر مورد توجه و دقت سفرنامه نویسان قرار گرفته که در این مجال فرصت بسط آن نیست اما چنین بر می آید که معماری بوشهر در حوزه ساخت اماکن و اقامت گاه ها، راه ها و مواصلات ارتباطی،بافت شهری و فرهنگ و رسوم مردم و همینطور طبیعت خاص بوشهر مورد توجه جدی سیاحان واقع شده است.این توصیفات از بدو ورود آنان به این بندر بزرگ تجاری آن زمان رنگ و بوی خاصی می یابد و آنان از ساحل زیبای خلیج فارس،تشکیلات بندرگاهی، گمرکات و درواقع از ورودی بوشهر سخنان فراوان به میان آورده اند.

بازشناسی بوشهر از دریچه سفرنامه های جهان گردان و سیاحان خارجی و تحلیل و بررسی دوباره این متون ارزشمند در بعد تاریخی در شناخت دقیق تر و همه جانبه هویت تاریخی و فرهنگی بوشهر بسیار می تواند اثر گذار باشد و تصویر کامل تری از گذشتگان بدست دهد.

کتاب گزارش های سفرنامه نویسان و نمایندگان سیاسی خارجی از بندر بوشهر که اخیرا و به قلم مسعود عرب زاده و فاطمه تن زاده مجرد و توسط انتشارات قلم داران جنوب منتشر شده است از آن دست کتبی است که با رویکردی پژوهشی و با بررسی متون بجا مانده با محوریت سفرنامه و گرد آوری آن تصویری دقیق و پازلی کامل از نگاه و نگرش سفرنامه نویسان و نمایندگان دول خارجی از بندر بوشهر به دست می دهد.

نویسنده در این کتاب ضمن استناد به 34 متن سفرنامه ای از اشخاص گوناگون و مستند سازی متون به منابع مورد استفاده خواننده را به سمت یه درک کامل از مجموعه تحلیل ها و نگرش های این افراد در برهه های مختلف تاریخی سوق دهد. در واقع می توان گفت یکی ازکامل ترین منابع را از نظر تنوع و تکثر سفرنامه های مرتبط با بندر بوشهر پیش روی خواننده می نهد.

نکته مهم در این خصوص آن است که نویسندگان در این کتاب از ارائه هرگونه دیدگاه های شخصی پیرامون سفرنامه ها پرهیز و متن خود را مستند به منابع تاریخی موجود نموده اند.

از طرفی در کنار استناد به متن سفرنامه های موجود در کتاب در خصوص اهمیت این سفرنامه ها و دیدگاه های نمایندگان سیاسی دول خارجی ، تحلیل نگارش سفرنامه و علایق و دیدگاه های مورد توجه این افراد اشاراتی قابل توجه شده است.

کتاب گزارش سفرنامه نویسان و نمایندگان سیاسی دول خارجی از حیث دیگری نیز قابل توجه است و آن اشاره به زمینه ورود و آغاز سفر برخی از اشخاص به ایران و گرایش آنان به سمت بندر بوشهر است و از این رو برای آن دسته از خوانندگان که علاقه به ابعاد دیگر ان سفرنامه ها دارند می تواند مفید باشد.  

در این کتاب همچنین به درون مایه های نگرشی و میزان شاخت سیاحان و نمایندگان دول با فرهنگ ها ، باورها و اعتقادات مردم ایران و نقش میزان این درک بر تحلیل های آنان تا حدودی پرداخته شده است و در واقع موید این نکته است که گاه عدم شناخت دقیق اشخاص از درون مایه های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی چقدر در نگارش یادداشت های آنان موثر افتاده است.

این کتاب محدوده ی وسیعی را از نظر برهه های تاریخی در برگرفته است و نویسنده اشاره دارد که از دوران باستان تا اوایل قران بیستم از نقطه نظر بررسی مورد توجه بوده است.

نکته پایانی آنکه چنین کتاب هایی می تواند افق جدید پیش روی خواننده از نظر شناخت تاریخ بومی بگشاید و بی تردید در غنای فرهنگی هر منطقه ای از جمله استان بوشهر موثر افتد.