نمایشگاهی که اتوبان‌ها را پارکینگ کرد

استقبال آنچنان است که ازدحام روز سه‌شنبه باعث شد اتوبان‌های منتهی به نمایشگاه به پارکینگ خودروها تبدیل شود. همان‌طور که می‌دانید نمایشگاه امسال در دو بخش مجازی و حضوری با مشارکت ۲۰۰ کتابفروش، ۱۰۰ناشر خارجی و ۲۷۰۰ ناشر داخلی برگزار می‌شود که از این نظر، شرکت‌کنندگان در نمایشگاه تقریبا با آمار سال گذشته نمایشگاه، همانند است. نمایشگاه سال گذشته یک ویژگی مهم داشت که در بررسی‌های آماری باید به آن توجه کرد. در سال‌های ۱۳۹۹ و ۱۴۰۰ نمایشگاه به‌صورت حضوری برگزار نشد و ویروس مرگبار کرونا باعث شد بخش مجازی آن رونق بگیرد. در دوران قبل از کرونا آخرین نمایشگاهی که برگزار شد دوره سی‌ودوم در سال ۹۸ بود که در آن نمایشگاه ۲۱۰۲ ناشر داخلی شرکت کردند و امسال شاهد افزایش تقریبا ۳۰ درصدی ناشران در نمایشگاه نسبت به قبل از کرونا هستیم. نمایشگاه در این دو سال از فرصت فترت خود استفاده کرد و به سازوکارهایی برای برگزاری قابل قبول بخش مجازی رسید که امروز بار بخش مهمی ‌از نمایشگاه را بر دوش می‌کشد.

استقبال از بخش مجازی نمایشگاه که مزایای زیادی مانند صرفه‌جویی در وقت و انرژی، امکان جست‌وجوی راحت‌تر، خرید از سراسر کشور و ارسال رایگان کتاب توسط شرکت پست را دارد، بخشی از ناشران و شرکت‌کنندگان را به این نتیجه رسانده است که حضور در نمایشگاه مجازی را بر حضور در نمایشگاه حضوری ترجیح دهند.

گرانی کتاب و حمایت‌های ارشاد
میزان خرید از نمایشگاه از نظر ریالی همچنان بالاست. به گزارش مسئولان نمایشگاه تا پایان روز دوشنبه، میزان خرید کتاب از نمایشگاه بیش از ۱۴۴میلیارد تومان بوده است که از این میان ۸۷ میلیارد تومان به فروش در بخش حضوری اختصاص داشته است. این مسأله هم نشان‌دهنده این است که هنوز بخش زیادی از علاقه‌مندان به کتاب در زمان برگزاری نمایشگاه از این فرصت برای خرید کتاب استفاده می‌کنند. این درحالی است که واقعیت‌های ملموس بازار کتاب و مقایسه قیمت کتاب‌های ناشران با دوره گذشته، افزایش شدید قیمت کتاب را نشان می‌دهد. واقعیت این است که میزان رشد قیمت کتاب نسبت به سال گذشته به‌شکلی است که اگر دولت چاره عاجلی برای حمایت از خریداران واقعی کتاب نیندیشد، باید منتظر خروج کتاب از سبد خرید بسیاری از خانواده‌ها باشیم. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ‌در راستای سیاست‌های ترویج کتاب و کتابخوانی و حمایت از نشر کشور، چاره کار را در این دیده است که با توزیع بن اعتباری خرید کتاب برای برخی اقشار، از این اقشار حمایت کند. یاسر احمدوند، معاون امور فرهنگی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی‌ میزان مبلغ یارانه اختصاص یافته به نمایشگاه کتاب ۱۴۰۲ را حدود ۴۰ میلیارد تومان اعلام کرده است. واقعیت این است که بسیاری از دوستداران کتاب، نمایشگاه را همیشه با تخفیف‌هایش به یاد دارند. اصولا برگزاری نمایشگاه همراه با تخفیف‌های مختلف، مخاطبان و خریداران کتاب را به خرید با تخفیف عادت داده است. این تخفیف‌ها یا به‌عبارت دیگر حمایت از گروه‌های خاص اجتماعی که سر و کار بیشتری با کتاب دارند، مانند دانشجویان، طلاب و استادان دانشگاه با روش‌هایی مانند ثبت‌نام و دریافت بن کاغذی کتاب بود اما این شیوه آسیب‌هایی داشت که باعث شد واریز مبلغ یارانه کتاب به کارت‌های بانکی و بعد شارژ مبلغ روی شماره ملی افراد با فراهم شدن زیرساخت‌های بانکی، رواج یابد. به‌عبارت دیگر تجربه سی و چند ساله برگزاری نمایشگاه همراه با تخفیف‌های بالای ۲۰ درصد و یارانه‌های ریز و درشت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ‌را بعد از سال‌ها آزمون و خطا، به روش فعلی رسانده است که هم سرعت بیشتری دارد، هم آسیب‌ها و سوءاستفاده‌های احتمالی در آن کمتر است. ضمن این‌که وارد شدن دیگر نهادها و سازمان‌ها مانند شرکت پست به چرخه حمایت دولتی از خرید کتاب، این شیوه‌ها را تکمیل کرده است.

یارانه یا شوخی؟
به اعتقاد بسیاری از کسانی که وضعیت فعلی کتاب را رصد می‌کنند، شیوه فعلی توزیع بن خرید کتاب روش قابل دفاعی برای حمایت از خریداران واقعی کتاب مانند اهل قلم، دانشگاهیان و حوزویان است. گرچه حتی مدافعان شیوه فعلی هم در انتقاد به مبالغ بسیار پایین بن‌های اعطایی با مخالفان همداستانند. امروز با همه تمهیدات و دست به دست هم دادن نهادهای مختلف برای حمایت یارانه‌ای از کتاب، یک استاد دانشگاه می‌تواند به میزان هفت میلیون ریال از حمایت یارانه‌ای برخوردار شود که نیمی ‌از این مبلغ را هم خودش از جیب خودش باید بدهد. یعنی این‌که ما به یک استاد دانشگاه می‌گوییم برای آشنایی با دانش روز و به‌روز نگه‌داشتن اطلاعات خود برای آموزش به نسل آینده، تنها می‌تواند روی کمک دولت به‌اندازه ۳۵۰ هزار تومان حساب کند. اگر فقط یک سر به یک کتابفروشی که کتاب‌های دانشگاهی می‌فروشد بزنید، متوجه می‌شوید که این مبالغ برای خرید کتاب‌های مورد نیاز دانشگاهیان به یک شوخی تلخ شبیه است، تازه این مبلغ برای اعضای هیأت علمی ‌است و مبلغ یارانه تعلق گرفته به دانشجویان و طلاب شش میلیون ریال است که از این مبلغ ۳۶۰ هزار تومان را خود دانشجویان و طلاب باید از جیب‌شان بدهند.

نیاز به همت عمومی نهادها
ممکن است گفته شود دولت در بخش حمایت‌های یارانه‌ای به دلیل مشکلات بودجه‌ای نمی‌تواند بیشتر از این سرمایه‌گذاری کند و شاید لازم باشد که دیگر دستگاه‌ها بخصوص وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به کمک وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ‌بیایند اما واقعیت این است که هرچقدر دولت در این مسیر خرج کند، باز هم نمی‌تواند مخاطبان کتاب را که به تخفیف و سوبسید عادت کرده‌اند، راضی کرده یا تکانه‌های شدید بازار کتاب را جبران کند.
برای این‌که دلیل تأکید بر عادت کردن مخاطب به تخفیف را بفهمید، بد نیست به خبری که تسنیم منتشر کرده، توجه کنیم. همزمان با نمایشگاه کتاب و در حالی که وزارت ارشاد سعی کرده است، کتابفروشی‌ها را هم وارد بازی نمایشگاه کند، سایت‌های فروش کتاب وارد عرصه شده‌اند. به گونه‌ای که در تبلیغات فضای مجازی این روزها شاهدیم که مؤسسه‌ای خاص با همکاری چند ناشر و به‌منظور عرضه کتاب با ارسال رایگان، اقدام به ارائه تخفیف ۳۳درصدی برای خرید کتاب توسط مخاطبان کرده است، این اتفاق در حالی است که میانگین تخفیف عرضه‌شده برای فروش کتاب از سوی این مؤسسه به کتابفروشی‌ها، عددی میان ۲۰تا۲۵درصد است.این اعداد کنار هم به‌معنای این است که سوداگری این نوع از پخش در ایامی ‌مانند نمایشگاه کتاب با چاشنی مخاطبی که عادت به خرید کالای فرهنگی با تخفیف کرده است، در حال تزریق مرگ تدریجی به بدنه فروشگاه‌های مستقل کتاب و محصولات فرهنگی است،به‌عبارت دیگر ناشران و برخی مؤسسات فروش مجازی کتاب با تهییج مخاطبان برای دریافت تخفیف و با کاهش شدید حاشیه سود خود برای کسب نقدینگی در شرایط خاص اقتصادی کشور، در حال برنامه‌ریزی برای سهم بازار بیشتر و البته از بین بردن فروشگاه‌های مستقل کتاب و تغییر ذائقه مخاطبان کتاب برای تغییر شکل خرید کتاب هستند، هرچند به این بازار باید ناشرانی را افزود که خود صاحب کتابفروشی هستند و با تخفیف‌های کم‌وبیش این‌چنینی در حال کنار زدن کتابفروشی‌های مستقل از بازار کتاب هستند.در چنین فضایی است که یارانه‌های دولتی به‌خیال کمک به چرخه نشر در کتابفروشی‌ها، روانه بخش فروش مجازی نمایشگاه کتاب می‌شود، غافل از این‌که بخش وسیعی از کتابفروشان هنوز اتفاق نظر برای استفاده از این امکان یعنی پیوستن به سامانه فروش مجازی کتاب ندارند و البته این یارانه‌ها در مقابل جادوی تخفیفی که سوداگران بازار کتاب این روزها برای فروش کتاب‌های‌شان از طریق سایت خود و سایت‌های برخی مؤسسات پخش ارائه می‌کنند،‌ حرفی برای گفتن ندارد.

شیوه‌ای که مخالفانی دارد
واقعیت این است که شیوه فعلی اختصاص یارانه و حمایت ریالی، مخالفان جدی هم دارد. آنها معتقدند که تا زمانی که بساط حمایت دولتی و تخفیف دادن و تزریق پول به برخی ناشران فراهم است، امکان به وجود آمدن یک رقابت عادلانه و واقعی در بازار کتاب فراهم نخواهد شد و همواره بخش مهمی‌ از بدنه نشر کشور، به بهانه‌ها و دلیل‌های مختلف خود را وابسته به بودجه‌ها و حمایت‌های دولتی خواهند کرد و این دور، تسلسل خواهد داشت. البته که دولت باید برای فرهنگ و کتاب خرج کند، بودجه بگذارد و برنامه داشته باشد اما اصلا لازم نیست این حمایت به صورت تزریق مستقیم پول باشد. دولت می‌تواند حمایت‌های وسیع، منصفانه و واقعی را از طریق فراهم آوردن زیرساخت‌های تولید، نشر و توزیع به همراه گسترش فرهنگ کتاب و کتابخوانی به همراه اصلاح و به‌روز کردن قوانین برای حمایت‌های حقوقی و قانونی از ناشران فراهم آورد.رضا حاجی‌آبادی، مدیرمسئول انتشارات هزاره ققنوس یکی از ناشرانی است که به شیوه فعلی حمایت دولتی از نشر، انتقاد دارد و می‌گوید با هرگونه حمایت دولتی از نویسنده، ناشر و مخاطب مخالف است.
وی معتقد است اگر به جای این‌که به برخی مخاطبان، بن کتاب بدهیم؛ مترو را برای همه مردمی ‌که می‌خواهند به مصلی بیایند، رایگان می‌کردیم، به عدالت نزدیک‌تر بود. حاجی‌آبادی با بیان این‌که هیچ‌وقت نمی‌شود بر یارانه نظارت کرد، به خبرنگار ما می‌گوید: همه روش‌هایی که در گذشته برای این کار امتحان شد، چه بن کاغذی، چه استفاده از کارتخوان، چه شیوه فعلی؛ امتحان خود را پس داده، باید این روش‌ها را کنار گذاشت و این بودجه را صرف ترویج و فرهنگسازی برای کتابخوانی کرد. بسیاری از سازمان‌های دولتی مانند نهاد کتابخانه‌ها و شهرداری‌ها، بودجه‌هایی برای گسترش فرهنگ کتابخوانی دارند که می‌شود همه این بودجه‌ها را هماهنگ کرد و در راه درست و واقعی آن خرج کرد. نه این‌که به نهادها اجازه داد به شکل دلخواه این بودجه‌ها را خرج کنند و بازار کتاب را به‌هم بزنند. نهاد کتابخانه‌ها چرا باید حق داشته باشد تصمیم بگیرد برخی کتاب‌های منتشرشده را بخرد و برخی را نخرد؟ درحالی‌که این نهاد به عنوان یک نهاد دولتی باید همه کتاب‌های منتشرشده در بازار کتاب را بخرد و به کتابخانه‌های سراسر کشور بفروشد. من در نمایشگاه‌های مختلف شرکت کرده‌ام و با ناشران زیادی در جهان حرف زده‌ام، در هیچ کجا ندیده‌ام که دولت به ناشر مستقیم پول بدهد، در کشورهای دیگر از طریق فراهم کردن زیرساخت‌ و تدوین قوانین حمایتی مانند معافیت‌های مالی از همه فعالان فرهنگی حمایت می‌کنند، نه از یک گروه یا قشر خاص.

نمایشگاه و تعاملات بین‌المللی
خیلی از ما نمایشگاه را با گشتن در میان غرفه‌ها برای خرید کتاب یا دیدن نویسندگان و مترجمان نام‌آشنا و عکس یادگاری گرفتن به‌یاد داریم اما یکی از مهم‌ترین دلایل برگزاری نمایشگاه به صورت بین‌المللی و با مشارکت کشورهای دیگر، استفاده از این فرصت برای تقویت ارتباطات فرهنگی در عرصه بین‌الملل و باز کردن پای صنعت نشر ایران به مراودات جهانی این صنعت است. اتفاقی که اگرچه به صورت محدود و مقطعی در دوره‌هایی افتاده اما به یک جریان جدی و مؤثر تبدیل نشده است.
بخش بین‌المللی نمایشگاه معمولا نسبت به بخش‌های داخلی مانند ناشران عمومی ‌و ناشران کودک و نوجوان خلوت‌تر است و بیشتر مراجعات به این بخش هم برای خرید کتاب‌هایی است که مؤسسات داخلی تولید کتاب به زبان‌های خارجی منتشر می‌کنند اما در همین بخش، مراودات و مذاکرات برای تبادل کتاب میان ناشران ایرانی و خارجی البته به صورت محدود وجود دارد.
خلفان بن محمد ابری، مدیر اداره کتاب وزارت فرهنگ، ورزش و جوانان پادشاهی عمان که برای نخستین بار در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران شرکت کرده است، با اشاره به حضور کشورش در ۱۴دوره نمایشگاه تهران به خبرنگار جام‌جم می‌گوید: نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران یکی از مهم‌ترین نمایشگاه‌ها و رویدادهای فرهنگی منطقه است و شمار بازدیدکنندگان آن بسیار زیاد است. مسئولان برگزاری نمایشگاه تسهیلات بسیار زیادی برای مردم تدارک دیده‌اند تا جمعیت بیشتری بتوانند در نمایشگاه شرکت کنند و این اتفاق بسیار خوبی است. در این نمایشگاه حضور پررنگ و زیاد ناشران و مؤلفان را می‌بینیم که تعداد زیادی از آنها به غرفه عمان سر زده‌اند و ما پیشنهادهای زیادی از ناشران ایرانی برای ترجمه و انتشار آثار نویسندگان عمانی دریافت کرده‌ایم.
وی به تشکیل کارگروه مشترکی میان ایران و عمان از طرف وزارت فرهنگ عمان و وزارت ارشاد ایران اشاره می‌کند و می‌گوید: این کارگروه مشترک میان دو کشور، زمینه‌ها را برای اعطای تسهیلات برای ناشرانی که قصد ترجمه و انتشار آثار دو طرف را دارند، فراهم کرده است به همین دلیل دو کشور برای ایجاد زمینه‌های همکاری فرهنگی و ادبی در جهت ترجمه آثار یکدیگر به تفاهمات و تسهیلات خوبی رسیده‌اند.
این مقام فرهنگی عمانی ادبیات قدیم آثار کلاسیک به همراه کتاب‌های شعر و داستان نویسندگان عمانی را بیشترین آثار ارائه شده در غرفه این کشور می‌داند.می‌دانیم که آثار ادبی مهمی ‌از شاعران و نویسندگان بزرگ ایران همیشه در جهان طرفدار و خواهان داشته و دارد اما قرار نیست ما تا ابد از سفره ادبیات کلاسیک خود بخوریم. سؤال این است که آیا ادبیات معاصر ایران هم فرآورده‌ای دارد که بتواند مخاطب جهانی را به خود جلب کند؟ در پاره‌ای موارد که برخی آثار ادبی ایرانی به خوبی ترجمه شده است، توانسته مورد استقبال مخاطبان بیرون از مرزهای کشور قرار بگیرد. اما به نظر می‌رسد سوغات ویژه و کم‌مانندی که می‌توان به مخاطبان ادبیات در سطح جهان بخصوص در کشورهایی که قرابت فرهنگی و فکری با ایران امروز دارند، هدیه داد در شعر و داستان نویسی نباشد و باید آن را در جایی دیگر جست‌و‌جو کرد.

ورودبه بازارهای جهانی
دکتر محمدحسن مقیسه، استاد زبان و ادبیات فارسی که در یک نشست تخصصی در سرای ملل نمایشگاه سخن می‌گفت، با بیان این‌که در بسیاری از نقاط جهان بخصوص در آمریکای لاتین ادبیات امروز ایران زمینه مناسبی برای مطرح شدن از طریق ترجمه آثار ادبیات پایداری و خاطرات دفاع‌مقدس دارد، می‌گوید: اگر مسئولان سیاسی و فرهنگی ما در این زمینه‌ها برنامه‌ریزی و اقدام کنند، می‌توانیم از این وجوه مشترک به خوبی استفاده کنیم و وارد بازار فرهنگی بزرگ کشورهای آمریکای لاتین شویم.وی در این زمینه به استقبال زیاد مخاطبان کشورهای آمریکای لاتین از ترجمه کتاب «سلول شماره چهارده» خاطرات رهبر معظم انقلاب از دوران زندان خود اشاره می‌کند و می‌گوید مردم کشورهای آمریکای لاتین که سابقه طولانی در مبارزه با استعمار و امپریالیسم دارند، تشنه این گونه آثار هستند و می‌توان از این ظرفیت استفاده کرد.
مقیسه با اشاره به انتشار این کتاب به همراه تقریظ رهبر معظم انقلاب اسلامی‌ خطاب به جوانان آمریکای لاتین و استقبال از آن پس از رونمایی این کتاب نخست در ونزوئلا و سپس در کلمبیا گفت: این کتاب قبلا در کشورهای عربی منتشر شده بود و بعد از این‌که سیدحسن نصرا... از این کتاب تعریف کرد و گفت بعد از به دست‌گرفتن آن تا پایان کتاب، نتوانسته است آن را بر زمین بگذارد، سیل استقبال جوانان کشورهای عربی از این کتاب را شاهد بودیم. این نشان می‌دهد که ادبیات ایران به‌خصوص در شاخه ادبیات مقاومت در بین کشورهایی که از نظر مقاومت در برابر ظالمان با ایران هم‌مسیرند، چه ظرفیتی دارد.
اما واقعیت این است که ورود به بازار جهانی نشر، با شیوه‌ای که ما در پیش گرفته‌ایم، فعلا آرزویی دست‌نیافتنی است. ما هنوز در تربیت و آموزش نیروی انسانی که بتواند در این عرصه وارد شود، ضعف جدی داریم. هرکسی که زبان خارجی بداند، مترجم ادبی نیست و نخواهد شد. تربیت مترجم ادبی، کاری زمانبر و نیازمند آموزش طولانی‌مدت و کار جدی است که فعلا در دستگاه‌های دولتی ما اراده‌ای برای آن دیده نمی‌شود و بخش خصوصی نشر هم توان انجام آن را ندارد. به گونه‌ای که یک بررسی ساده کافی است که ما را به این نتیجه برساند که بسیاری از ناشران نام‌آشنای ما، اصلا بخشی به نام بین‌الملل ندارند.ضمن این‌که مشکلاتی چون رعایت حقوق مالکیت فکری و معنوی، نبود ارتباطات بین‌المللی مؤثر در عرصه فرهنگ و نیز بی‌توجهی به ذائقه مخاطبان جهانی از مشکلات جدی در این مسیر است.

درددل‌های ناشران دیجیتال
یکی از راهروهای بخش خارج از شبستان اصلی به بخش «ناشران دیجیتال» اختصاص دارد. ناشران دیجیتال ناشرانی هستند که در زمینه تولید محتوا و تألیف و ترجمه همپای ناشران عمومی ‌پیش می‌آیند اما بستر انتشار آثار آنان نرم‌افزارها و سامانه‌های اینترنتی است. واقعیت این است که هنوز عادت به مطالعه کتاب کاغذی و اصرار بر نشر از این طریق، بخش مهم و بزرگی از صنعت نشر ما را به خود اختصاص داده است و حتی سیاست‌گذاران فرهنگی دولتی هم وجه عمده توجه‌شان به نشر کاغذی است. درحالی که انتظار این بود با مشکلات و دردسرهای شدیدی که تأمین کاغذ در سال‌های اخیر برای دولت ایجاد کرده، در زمانی که اقتصاد دانش‌بنیان بیش از همیشه مورد توجه است، سمت و سوی سیاست‌گذاری‌ها به طرف تقویت ناشران دیجیتال و حمایت از نشر دیجیتال سوق داده شود. نشری که به دلیل ویژگی‌هایی چون در دسترس‌بودن، حجم و وزن کم، امکان ذخیره محتوای فراوان، سازگاری با محیط‌زیست، هزینه پایین تولید و انتشار و تنوع محتوا می‌تواند به عنوان یک گزینه جذاب برای رهایی از مشکلات پایان‌ناپذیر نشر کاغذی مورد توجه قرار گیرد. نشانه آشکار کم‌اعتنایی به نشر دیجیتال و حاشیه‌ای محسوب‌کردن آن در جانمایی سالن ناشران دیجیتال در نمایشگاه قابل مشاهده است. در سی‌و‌چهارمین نمایشگاه کتاب تهران شاهد حضور حدود ۵۰ ناشر در این سالن هستیم و چیزی که در وهله اول به چشم می‌آید این است که برخی ناشران فعال و مشهور در این زمینه، در نمایشگاه حضور ندارند که این مسأله می‌تواند به ضعف در اطلاع‌رسانی یا تصمیم‌گیری دیرهنگام در زمینه چگونگی حضور ناشران دیجیتال از سوی مسئولان نمایشگاه برگردد. نرم‌افزارهای جالب و متنوعی در این غرفه‌ها می‌بینید که برخی از آنها بسیار کارگشا و کاربردی هم هست و البته محتواهای دیجیتال‌شده بسیاری که می‌تواند به افراد در سرعت‌بخشی به مطالعه و فهم مطالب کمک کند.این نکته هم که ناشران دیجیتال امسال می‌توانند مانند ناشران کاغذی در بخش مجازی نمایشگاه حضور داشته باشند، نکته مهمی‌است که باعث جلب توجه و رضایت این دسته از ناشران شده است اگرچه آنان از اطلاع‌رسانی و تبلیغ ناکافی و ناکارآمد درباره حضورشان در بخش مجازی خیلی رضایت ندارند. به نظر می‌رسد در اطلاع‌رسانی محیطی خود نمایشگاه هم، فضای تبلیغی کمی ‌به ناشران این بخش اختصاص داده شده است. تقویت نشر دیجیتال یکی از ضرورت‌های گریزناپذیر صنعت نشر در ایران است و به نظر می‌رسد در این زمینه تصمیم‌گیری و افزایش سطح حمایت وزارت ارشاد از فعالان این بخش که اتفاقا نوآوری‌های زیاد و جذابی هم در کار خود دارند، می‌تواند سالن ناشران دیجیتال در نمایشگاه سال آینده را پربارتر و شلوغ‌تر از امسال کند.