خراسان رضوی - جام جم آنلاین - داغ عاشورا و کربلا نه زمان می شناسد و نه محدود به جغرافیا و مکان خاصی است. در این میان حرم های مقدس حضرات معصومین(ع) به ویژه بارگاه آسمانی حضرت رضا(ع) از دیرباز، مامن و خاستگاه سوگواران سید وسالار شهیدان بوده است. طبق اسناد موجود در سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد کتابخانه آستان قدس رضوی، بیش از دو هزار سند که قدیمی ترین آن ها بیش از ۴ قرن قدمت دارد از برگزاری باشکوه و پیوسته آیین ها و رسوم خاص عزاداری ویژه عاشورا در این آستان ملک پاسبان حکایت دارد. در گزارش پیش رو با این اسناد و آیین ها بیشتر آشنا می شویم.
ماجرای قدیمی ترین سند
زهرا فاطمی مقدم مسئول بخش ارزشیابی و پیش آرشیو اسناد در سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در این باره از وجود حدود 2 هزار سند از دوره صفویه تا پایان دوره قاجار در این مجموعه سخن می گوید که به عزاداری ها در ماه محرم در حرم مطهر امام رضا(ع) اشاره دارند.
وی قدیمی‌ترین سند در مورد عاشورا از میان این اسناد را متعلق به سال 1011 هجری قمری در دوره صفویه عنوان کرد که 433 سال قدمت دارد. در این سند به تعطیلی حمام آغچه از موقوفات آستان قدس رضوی و تعطیلی دکان‌‌ها، مکتب‌‌خانه حرم و سایر فعالیت‌های جاری و عادی در روز عاشورا اشاره شده است.
لباس عزا بر تن خورشید
برای ورود به ماه محرم‌الحرام و انجام عزاداری سید و سالار شهیدان، مجموعه ای از آداب و رسوم در بارگاه مطهر رضوی، مطابق دستور متولی وقت (تولیت) این آستان مبارک به کارکنان مرتبط و مسئول ابلاغ می‌شده که سیاه‌پوشی گنبد طلای حرم مطهر رضوی و گلدسته ها، مفروش کردن رواق‌ها و محل روضه‌خوانی برای مرثیه‌سرایی حضرت اباعبدالله الحسین(ع) از جمله این آداب بوده است.
فاطمی مقدم، قدیمی‌ترین خبر در مورد مراسم بارگاه منور حضرت ثامن‌الحجج(ع) به روایت اسناد تاریخی موجود در آرشیو گنجینه رضوی متعلق به سال ۱۲۷۴ قمری در دوره قاجار عنوان کرد و افزود: از این تاریخ به بعد تقریباً هر ساله ایوان‌های طلای صحن عتیق و جدید (صحن آزادی فعلی) و گلدسته‌های طلا و دور تا دور ضریح مطهر امام هشتم(ع) جمعاً با ۱۲ تخته پارچه مشکی سیاه پوش می‌شده است.
نخل بندی؛ نماد تابوت شهدای کربلا
همچنین در اسناد برجای مانده از تشکیلات اداری آستان قدس رضوی دوره صفویه و افشاریه اطلاعاتی در مورد اجرای مراسم نخل بندی در حرم امام رضا(ع) در روز عاشورا به چشم می‌خورد. در حالی که امروزه مراسم نخل‌بندی در حوزه مرکزی ایران رواج بیشتری دارد و در شهرهایی مانند مشهد به دست فراموشی سپرده شده است.
وی به مقدمات مراسم نخل گردانی اشاره دارد که تزیین و آرایش نخل و به دیگر سخن «نخل‌بندی» از جمله ضروریات آن به حساب می‌آمد.
فاطمی مقدم، قدیمی‌ترین خبر در مورد نخل بندی در حرم رضوی را مربوط به عاشورای سال 1067 قمری عنوان کرد و ادامه داد: معمولاً قبل از آغاز مراسم، نخل‌ها را با وسایل مختلفی از جمله پارچه، آینه، كاغذ الوان، ورق نقره و طلا و دیگر زیورآلات تزیین می‌کردند تا هنگام حمل آن از شکوه و جلوه خاصی برخوردار باشد.
اجرای مراسم‌های آیینی
اجرای مراسم‌های آیینی و مذهبی در قالب روضه خوانی، سینه‌زنی، خطبه‌خوانی و شمع گردانی در صحن عتیق (با نام کنونی صحن انقلاب) در شب عاشورا، حضور دسته جات عزاداری در حرم رضوی و نیز حمل وسایل و نمادهای گوناگون از ارکان باشکوه آداب و رسوم سوگواری محرم و صفر در حرم مطهر امام رضا(ع) بوده که این آیین همچنان در شکل‌های مختلف در ایام عزاداری اباعبدالله الحسین(ع) برگزار می شود.
آنچه در حرم مطهر رضوی برگزار می‌شود اعم از شب‌های قدر، مناجات خوانی، آیین های نقاره خانه و بسیاری مراسمات دیگر، براساس اسناد موقوفاتی برای آن تداوم یافته که هزینه‌ها و خرج کردهای هر کدام از این مراسم بر اساس موقوفات آن مشخص شده است.
اسنادی که در آستان قدس رضوی وجود دارد گویای تاریخ کهن این نهاد است و کمتر نهاد فرهنگی و مذهبی در دنیا وجود دارد که از این جهات بتوان با این آستان مقدس مقایسه کرد.
آنچه بیان شد و مطالب مشابه آن نشان می دهد که آستان قدس رضوی از ابتدای شکل گیری تاکنون اهتمام جدی نسبت به برپایی آیین‌های مذهبی برای پاسداشت یاد امامان شیعه داشته است؛ امری که امروزه نیز با اهتمام بیشتر همچنان ادامه دارد.
