«خیال»، جوهره اصلی شعر

به گزارش جام جم آنلاین، اما از سوی دیگر، مثل تمامی موضوعات که وقتی در حجم گسترده در فضای مجازی ریخته می‌شوند آفت‌هایی نیز دارند، شعر نیز از این آفات دور نیست. مهم‌ترین این آفت‌ها به اعتقاد نگارنده، دور شدن از شاخص‌های کلیدی موجودیت شعر به عنوان یکی از هنر‌های تاریخی کشور ماست. از این روست که اقتضاء می‌کند بحث‌های مجازی، بهتر و جدی‌تر شکل بگیرند و با مرور پشتوانه‌های تاریخی و تئوریک شعر، آگاهی مخاطبان افزایش یابد.

دامنه ادبیات فارسی سرشار از ادیبان و فیلسوفانی است که در خصوص «چیستی شعر» سخن گفته اند. این موضوع به ویژه در ادبیات معاصر (پس از نیما) شکلی وسیع‌تر به خود گرفته و منتج به حلول تئوری‌هایی شده که در برخی موارد، نگاهشان به شاخصه‌های هویت شعر، کاملا متفاوت است. بگذریم از این که به احتمال قوی یکی از دلایل مهم افزایش رغبت شاعران به سرایش فرم‌های کلاسیک (رجوع به گذشته با نگاه مدرن) شاید همین تفاوت آراء باشد، اما در این مجال قصد داریم مروری کنیم بر نگاه یکی از دانشمندان بزرگ ایران زمین در رابطه با شعر.

خواجه نصیرالدین طوسی دانشمند بزرگ قرن ششم و هفتم، اثری دارد به نام «معیار الاشعار» که همانگونه که از نامش پیداست، در این کتاب به تعریف شعر و ارائه معیار می‌پردازد. تعریفی بسیار منطقی، موجز و کاربردی که حتی در حال حاضر قابل استفاده است. اینکه چرا شخصی، چون او ضرورت تألیف چنین کتابی را احساس کرده، خود موضوعی است مهم و قابل بحث که بی تردید حکایت از اهمیت «مقوله شعر» و «تأثیر شعر در پاسداری از زبان فارسی» دارد. او در «معیار الاشعار» شعر را کلامی «مخیل و موزون» می‌داند و کلیه شاخص‌های شعر را تعریف و به لحاظ اولویت ارزیابی می‌کند. در خصوص «تخیل»، در این کتاب می‌خوانیم:
«تخیل، تأثیر سخن باشد در نفس بر وجهی از وجوه مانند بسط یا قبض و شبهت نیست که غرض از شعر، تخیل است تا حصول آن در نفس، مبدأ صدور فعلی از او مانند اقدام بر کاری یا امتناع از آن یا مبدأ حدوث هیأتی شود در او مانند رضا یا سخط یا نوعی از لذت که مطلوب باشد. الا آن‌که تخیل را حکمای یونان اسباب ماهیت شعر شمرده‌اند و شعرای عرب و عجم از اسباب حدوث او می‌شمرند».

تأکید بر جملات بالا از آن روی اهمیت دارد که بدانیم، ماهیت شعر بر «تخیل» است لذا شعری که خیال پردازی نداشته باشد یا خود را تبدیل به گونه‌های دیگر نوشتاری می‌کند یا در نهایت شعر نیست. همین رکن از ارکان است که تا به امروز مورد وثوق همه جریانات ادبی بوده جدا از اینکه به صور مختلف بازگو شده است. «خیال در شعر» همان «جدایی شعر از واقعیتِ خارج متن» یا «جدایی شعر از حرف معمول و معلوم» است که به صور و صنایع مختلف مستقر می‌گردد.

 

شهیر کنعانی - جام جم آنلاین