رونویسی از دست تهران

تحریم‌ هایی که اکنون به بیش از ۸۵۰۰ نفر رسیده است حتی ایران که بیش از ۴۰ سال با تحریم روبه‌رو بوده، با ۳۶۰۰ مورد، با فاصله بسیار کمی در رتبه دوم قرار دارد. این یک جنگ هسته‌ ای مالی و بزرگ‌ترین رویداد تحریمی در تاریخ است.

پیتر پیاتتسکی، یکی از مقامات سابق وزارت خزانه‌داری آمریکا در دولت‌های باراک‌اوباما و دونالد ترامپ می‌گوید: «روسیه که بخشی از اقتصاد جهانی بود، به بزرگ‌ترین هدف تحریم‌ های جهانی و یک طردشده مالی در کمتر از دو هفته تبدیل شد.»

گرچه پیامدهای این تحریم‌ها هنوز هویدا نشده اما بسیاری از کارشناسان نگران هستند که یک بحران اقتصادی نه تنها در روسیه، بلکه در سراسر جهان در حال وقوع است. گرچه مسکو ۴۰ درصد گاز و ۲۵ درصد نفت خام مصرفی قاره سبز را تامین می‌کند اما کشورهای اتحادیه اروپا در حال بررسی ممنوعیت واردات نفت و گاز روسیه هستند.

در همین حال، با نزدیک شدن قیمت سوخت به بالاترین میزان در چند سال اخیر، اعتراضات شرکت‌های هواپیمایی که در اسپانیا آغاز شده، ممکن است در سراسر اروپا گسترش یابد. به همین دلیل، شایعاتی مبنی بر لغو برخی از محدودیت‌های اعمال‌شده علیه ایران، برای جبران رد سوخت روسیه و جلوگیری از بحران انرژی در اتحادیه اروپا به گوش می‌رسد.

در دوره‌ای طولانی، جمهوری اسلامی ایران تحریم‌شده‌ترین کشور جهان و از منبع درآمد حیاتی آن یعنی تامین انرژی بازار اروپا محروم بود.

باتوجه به شباهت خاص در شرایط و با وجود تفاوت وزن اقتصادی و سیاسی جهانی هر دو کشور، مقایسه تاریخچه تحریم‌های ایران و تحریم‌های اخیر علیه روسیه، می‌تواند درس‌آموخته‌های قابل‌توجهی به دنبال داشته باشد.

آغاز تحریم‌ ها با پیروزی انقلاب

گرچه انقلاب اسلامی در سال ۱۹۷۹ میلادی یک حکومت پادشاهی سکولار را در کشور ایران سرنگون کرد اما خشم آمریکا باعث شد تا حکومت جدید را «غیر دموکراتیک‌ترین» حکومت جهان بنامد. آمریکا روابط دیپلماتیک با ایران را قطع کرد، نفت و سایر کالاهای جمهوری اسلامی را تحریم ‌و طلا و دارایی‌های پولی ایران را به ارزش ۱۲ میلیارد دلار در بانک‌های آمریکا مسدود کرد.

این تحریم‌ها باعث بحران نفتی در گستره‌ای وسیع شد، علاوه‌بر این، موفقیت بسیار محدودی داشتند، زیرا به کار گرفته شدن آن توسط یک کشور، برای سقوط اقتصاد ایران کافی نبود. بنابراین واشنگتن سعی کرد شرکای اروپایی خود را متقاعد کند که از او الگوبرداری کنند.براساس برآوردهای یورواستات، صادرات نفت تا ۸۰ درصد صادرات ایرانیان را تشکیل می‌دهد و ۵۰ درصد از درآمد تجارت خارجی کشور را تامین می‌کند.

حتی پس از تسلیم شدن اتحادیه اروپا به خواسته‌های آمریکا و ممنوعیت تامین تجهیزات صنعت نفت و گاز ایران، پالایشگاه‌های آن، همچنین ممنوعیت سرمایه‌گذاری در ایران و سایر اقدامات مالی، اقتصاد جمهوری اسلامی به این نتیجه رسید که راه‌حل‌های دیگری بیابد.

توجیه رسمی اقدامات اروپا این بود که مقامات ایران در حال کار روی غنی‌سازی اورانیوم هستند که می‌تواند به آنها اجازه تولید سلاح هسته‌ای را بدهد.

به این تحریم‌ها، محدودیت‌های جدی‌تری بین سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۲ میلادی اضافه شد، زمانی که بانک‌های ایرانی از سیستم بین‌بانکی سوئیفت جدا شدند و بروکسل به تحریم نفتی آمریکا پیوست. روز بعد، کارشناسان اروپایی به کاهش ارزش ریال ایران با رشد نرخ تورم نزدیک به ۲۰ درصد اشاره کردند.

این وضعیت در سال ۲۰۱۵ میلادی آرام شد، زمانی که کشورهای غربی تصمیم گرفتند به صورت دیپلماتیک به این موضوع رسیدگی کنند.

براساس برنامه جامع اقدام مشترک که میان ایران، آمریکا، آلمان، انگلیس، فرانسه، چین و روسیه به امضا رسید، تمامی تحریم‌ها در ازای توقف برنامه هسته‌ای ایران لغو شد. با این حال، این شرایط کوتاه‌مدت بود و تنها چند سال بعد، در سال ۲۰۱۸ میلادی، دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور وقت آمریکا به صورت یکجانبه این توافق را پاره کرد و مجموعه جدیدی از تحریم‌ها را اعمال کرد.

اثرات برنامه‌ریزی شده و غیرمنتظره

تحریم‌ها تاثیرات قابل‌توجهی بر اقتصاد ایران داشته است. میانگین تورم سالانه در بازه زمانی ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۱ میلادی ۳۵ درصد بوده است، در حالی که درآمدهای صادرات نفت تنها در سال ۲۰۲۰ میلادی نسبت به سال ۲۰۱۷ میلادی بیش از ۸۰ درصد کاهش یافته و استانداردهای زندگی ایرانیان را بیش از پیش بدتر کرده است.

رژیم تحریم‌ها دو پدیده را در اقتصاد ایران به وجود آورده است: اقتصاد مقاومتی و اقتصاد خاکستری. مؤلفه‌های اصلی اولی، جایگزینی واردات و کاهش وابستگی به صادرات نفت است. اقتصاد مقاومتی نتایج خاصی دارد.

به عنوان مثال در برخی از سال‌ها تعادل مثبتی بین صادرات و واردات نفت وجود‌داشته است.براساس برآوردهای صندوق بین‌المللی پول، تراکنش‌های انجام‌شده از طریق شرکت‌های صوری و بانک‌های خارجی حدود ۸۰ میلیارد دلار در سال است و ممکن است در سال ۲۰۲۲ میلادی به ۱۵۰ میلیارد دلار برسد. بزرگ‌ترین اقلام در «اقتصاد خاکستری» صادرات بنزین، فولاد و پتروشیمی است.

واسیلنکو معتقد است ارزیابی این‌که آیا مسکو می‌تواند تجربه ایران را تکرار کند یا خیر، دشوار است. ایران بیش از ۴۰‌سال است که تحت فشار تحریم‌ها بوده است اما این اقدامات به طور متناوب انجام می‌شود. کشور ایران ۵/۱ تا دو سال فرصت داشت که خود را با واقعیت‌های جدید تطبیق دهد و راه‌حل‌هایی برای آن بیابد اما روسیه با شرایط متفاوتی روبه‌رو شده و تنها در حدود سه هفته، با طیف بزرگی از تحریم‌ها مواجه شده‌ایم.

آنچه نمونه ایران نشان می‌دهد، این است که نمی‌توان کشوری را از اقتصاد جهانی منزوی کرد و اقتصاد آن را به صفر رساند.

واسیلنکو یادآوری می‌کند همسایگان او علاقه‌مند هستند که از این انزوا اجتناب کنند. برای برخی کشورها، مانند چین، خرید نفت خام ایران با تخفیف بسیار سودآور است.

برای دیگران، بدیهی است که ایران یک بازیگر مهم منطقه‌ای است که تجارت با آن ضروری است اما آیا تزار کرملین در این قمار بزرگ با حمله به اوکراین پیروز خواهد شد؟

وحید حاجی پور - اقتصاد / روزنامه جام جم