جایگاه تکامل در پزشکی

اگر عمل خاص (فشردن کلید) دیگر به عکس‌العمل مورد انتظار (تغییر کانال تلویزیون، کم یا زیاد شدن بلندی صدا و امثالهم) نینجامد، قاعدتا تصور خواهید کرد برخی‌ میان‌کنش‌های اجزای سازنده کنترل تلویزیون مختل شده‌اند.
اگر به بدن انسان نیز همانند مصنوع دست بشر بنگریم، آنگاه بیماری‌ها نیز به سادگی اشکالاتی که در کنترل تلویزیون رخ می‌دهند قابل‌توجیه هستند و دشواری درمان آنها نیز تنها ناشی از شمار زیادتر اجزای سازنده بدن انسان خواهد بود و نه ماهیت اساسا متفاوت آن. شباهت میان کنترل تلویزیون و بدن انسان اما شباهتی سراسر سطحی است: کنترل تلویزیون برای انجام عملکرد خاصی طراحی‌شده است و تمام اجزای آن به منظور ممکن ساختن آن عملکرد کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند. میان‌کنش‌های موجود در بدن انسان اما تحت اثر فرآیندهای تکاملی شکل‌گرفته و عملکردهای تازه‌ای برای اجزای پیشین در طی زمان تعریف و بازتعریف شده‌اند.
تمایز جالب‌تر میان بیماری‌های انسان و خرابی‌های مصنوعات دست بشر به سرشت عوامل مخرب (یا بیماری‌زا) مطرح می‌شود: خرابی کنترل تلویزیون غالبا به کنش محیط بیرونی و واکنش درونی اجزای سازنده کنترل محدود می‌شود. برای مثال، افتادن کنترل تلویزیون روی زمین بر اثر نیروی جاذبه و برخورد آن با سطح سخت زمین (کنش محیط بیرونی) می‌تواند به از میان رفتن اتصال میان یکی از دکمه‌ها و مدارهای الکترونیکی درون کنترل منجر شود (واکنش درونی). این کنش و واکنش در همان لحظه رخ داده و کنش و واکنش دیگری در رابطه با همین خرابی رخ نخواهد داد؛ تمامی علت و معلول خرابی را می‌توان به لحظه‌ای در زمان نسبت داد و دیگر هیچ. اما وقتی جمعیتی از ویروس‌ها درون بدن انسان رشد می‌کنند، میانکنش ویروس‌ها با سلول‌های ایمنی بدن پیوسته خواهد بود و از آنجا که نرخ همتاسازی ویروس‌ها در مقیاس دقیقه است (در قیاس با چند دهه‌ای که در انسان، از تولد تا بلوغ برای همتاسازی نیاز است)، انتخاب طبیعی جمعیت ویروس‌ها را دستخوش تغییر می‌کند.

میانکنش داروینی میان عامل بیماری‌زا و بیمار (انسان و سایر موجودات زنده) به ویروس‌ها، باکتری‌ها و سایر عوامل خارجی محدود نمی‌شود. در انواع سرطان‌ها، جمعیتی از سلول‌های بدن انسان به گونه‌ای سامان‌گریز به همتاسازی دست می‌زنند. این جمعیت از سلول‌ها خود نیز تحت اثر فرآیندهای تکاملی‌اند، زیرا طی تقسیم شتابناک‌ خود جهش یافته و آنانی که بیشتر و بهتر با محیط زیستی خود - بخشی از کالبد بیمار- تطابق دارند و با سرعت بیشتر همتاسازی می‌کنند آسان‌تر از صافی انتخاب طبیعی عبور می‌کنند. در نظر گرفتن پدیده تکامل در زیست‌شناسی و اثر آن بر بیماری‌ها، از جمله سرطان، از برنامه‌های پژوهشی جدیدی است که آرام‌آرام جای دیدگاه سنتی پزشکی را خواهند گرفت. این یعنی دیگر نمی‌توان رابطه میان بیمار و عامل بیماری‌زا را ایستا انگاشت، بلکه برای درمان مؤثرتر باید چگونگی دگرگونی عامل بیماری‌زا و تکامل آن در پاسخ به بیمار (مانند سرطان) یا جمعیتی از بیماران (مانند بیماری‌های واگیردار) را در مرکز توجه قرار داد.

دکتر عطا کالیراد

پژوهشگر زیست‌شناسی تکاملی در IPM