100,000,000,000 تومان خسارت روزانه قاچاق بنزین

در پنج سال اول دولت آقای روحانی (از سال 1392 تا 1396) میانگین رشد مصرف سالانه بنزین کمتر از 5 درصد بوده، اما به ناگاه در سال جاری اقتصاد کشور با رشد 10 تا 20 درصدی مصرف بنزین مواجه شده است. همچنین براساس گزارش شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی ایران، مصرف بنزین کل کشور در روز ۳۱ تیرماه با ثبت رکوردی بی‌سابقه به ۱۲۱ میلیون و ۸۰۰ هزار لیتر رسید. هرچند پس از بالا رفتن حساسیت‌ها نسبت به رشد بی‌رویه مصرف بنزین، وزارت نفت در دو ماه اخیر آمار مصرف را سانسور کرده، اما با توجه به اظهارات مطرح‌شده در دیدار اخیر هیات دولت با رهبر انقلاب، مصرف بنزین کشور به 105 میلیون لیتر رسیده است. قطعاً دلیل افزایش مصرف بنزین، اضافه شدن خودروهای جدید نیست، چراکه در سال جاری به علت بحران صنعت خودروسازی، تولید خودرو نسبت به سال گذشته 40 درصد کمتر شده و واردات خودرو نیز متوقف شده است. این در حالی است که سال 1396 با وجود اضافه شدن بیش از 5/1 میلیون خودروی جدید و واردات بیش از 50 هزار خودروی خارجی، مصرف بنزین فقط 4/7 درصد افزایش پیدا کرد. وضعیت احتراق و کیفیت خودروها هم نسبت به سال گذشته تغییری نداشته که عامل افزایش مصرف را به خودروها ربط داد؛ بنابراین دلیل این رشد عجیب را باید در رواج قاچاق بنزین به آن سوی مرزها جست‌وجو کرد که ناشی از گرانی چند برابری قیمت دلار در بازار است.

اگر مصرف بنزین در سال جاری مطابق با روال پنج سال اخیر یعنی کمتر از 5‌درصد رشد پیدا کرده بود، باید به حدود 85 میلیون لیتر می‌رسید، اما همانطور که گفته شد به 105 میلیون لیتر هم رسیده است که قطعاً این فاصله 20‌میلیون لیتری، ناشی از قاچاق بنزین است؛ یعنی روزانه 20 میلیارد تومان ضرر اقتصاد ایران از قاچاق بنزین و حذف کارت سوخت به عنوان مهم‌ترین مانع قاچاق سوخت است.در صورت محاسبه قیمت بنزین به نرخ فوب خلیج فارس با دلار آزاد 12000 تومانی هر لیتر بنزین حدود 5000 تومان برآورد می شود .اگر به جای قاچاق 20 میلیون لیتری بنزین، این حجم فرآورده توسط دولت صادر می شد روزانه درآمدی حدودا 100 میلیارد تومانی نصیب کشور می شد که متاسفانه در شرایط فعلی با عدم النفع 100 میلیارد تومانی به علت قاچاق بنزین روبه رو هستیم.

میزان رشد مصرف بنزین به حدی است که راه اندازی پالایشگاه ستاره خلیج فارس که بزرگ‌ترین پالایشگاه میعانات گازی خاورمیانه به شمار می‌رود نیز شاید نتواند در آینده نزدیک پاسخگوی نیازهای رو به گسترش باشد.

تذکرات رهبر انقلاب

نسبت به مصرف بی‌رویه

رهبر معظم انقلاب در جلسه اخیری که با اعضای هیات دولت داشتند از وضعیت مصرف بنزین در کشور گله‌مند بوده و اعلام کردند: «حالا در داخل کشور هم یکی از مشکلات بزرگ ما از این به‌اصطلاح به نظر من بد استفاده کردن از ظرفیت‌های داخلی، مصرف بالای بنزین در داخل است؛ آن روز ایشان به من گفتند که روزانه ۱۰۵ میلیون لیتر مصرف بنزین کشور است؛ حالا یک جای دیگر من خواندم در یک گزارشی که بیشتر است، ۱۲۰ میلیون [لیتر]. حالا، ۱۰۵‌میلیون لیتر! چرا؟ چرا باید این‌قدر ما مصرف بکنیم؟ یک دوره‌ای مسؤولین توانستند مصرف روزانه را برسانند به حدود ۶۵ میلیون لیتر، یعنی کمتر از ۶۵ میلیون لیتر؛ شد این کار؛ البتّه خود آنها بعداً خرابش کردند، لکن این کار ممکن است، این کار می‌شود، شدنی است، راه‌هایی وجود دارد، دنبال کنید آن راه‌ها را، با قدرت پیش بروید. حالا ممکن است یک تعدادی ـ آدم‌هایی یا هر خانواده‌ای که پنج ماشین دارند و مصارف زیاد دارند- ناراحت بشوند؛ خب بشوند! از این ۱۰۵ میلیون لیتر در روز، چقدرش دست آحاد مردم و اکثریت مردم کشور می‌افتد؟ یعنی اینها به نظر من یک چیزهای مهمی است؛ جلوی این را بگیرید، نگذارید. بخش عمده‌ای از این به عهده وزارت نفت است و [نیز] مجموعه دولت؛ باید روی این تصمیم‌گیری کنید و نگذارید. بحث مدیریت اقتصادی دولت هم یک نکته است و اینها همه ابعاد گوناگون مدیریت است. حالا حرف در این زمینه‌ها زیاد است، دیگر نمی‌خواهیم طولانی صحبت کنیم.»

رهبر انقلاب در حالی از شیوه مصرف و عرضه بنزین رضایت ندارند که پیش از آغاز به‌کار دولت دوازدهم یکی از کارهایی که همواره از آن به عنوان نمونه موفق اقتصاد مقاومتی یاد کردند عرضه بنزین با استفاده از کارت سوخت بود.

ایشان در مرداد 91 در دیدار کارگزاران نظام گفتند:‌ «به نظر ما طرح‌های «اقتصاد مقاومتی» جواب می‌دهد. همین مساله سهمیه‌بندی بنزین که اشاره کردند، جواب داد. اگر چنانچه بنزین سهمیه‌بندی نمی‌شد، امروز مصرف بنزین ما از صد میلیون لیتر در روز بالاتر می‌رفت. توانستند این را کنترل کنند؛ که خب، امروز در یک حد خیلی خوبی هست. حتّی باید جوری باشد که هیچ به بیرون نیازی نباشد که الحمدا... نیست. تحریم بنزین را در برنامه داشتند؛ اقتصاد مقاومتی تحریم بنزین را خنثی کرد؛ و بقیه چیزهایی که مورد نیاز کشور است.»

چرا امسال قاچاق بیشتر شد؟

بنزین و گازوئیل سال‌هاست به علت ارزانی، از ایران به کشورهای همسایه قاچاق می‌شود اما امسال با افزایش قیمت ارز، فاصله قیمتی سوخت در داخل و خارج از کشور بشدت افزایش یافته و سود قاچاق سوخت را چند برابر کرده است. با رسیدن قیمت دلار به بالای ده‌هزار تومان، قاچاق بنزین لیتری هزار تومانی به کشورهای همسایه، جذاب‌تر و پرسودتر از همیشه شده‌است. به عنوان مثال، بنزین در ترکیه 14 هزار تومان است و انتقال هر لیتر بنزین به ترکیه، سود 13 برابری نصیب قاچاقچیان می‌کند.

وزیر نفت نیز در چند روز گذشته در مورد قاچاق بنزین گفت: قاچاق فعال و زیاد شده است. این مختص قاچاقچی هم نیست، همه هستند. همچنین 19 شهریور جانشین فرمانده ناجا از افزایش سه برابری کشف قاچاق سوخت به خارج از کشور خبر داد. سردار اسکندر مؤمنی بیان کرد: کشفیات کالای قاچاق افزایش قابل توجهی داشته است و در پنج ماه نخست ارزش ریالی کالاهای قاچاق 75 درصد افزایش یافته است. قاچاق شامل ورود و هم خروج مانند سوخت است. کشفیات قاچاق سوخت سه برابر شده است.

جلوگیری از قاچاق بنزین با احیای سامانه سوخت

یک مدرس دانشگاه و کارشناس اقتصاد انرژی گفت: در حال حاضر بهترین راهکار برای جلوگیری از قاچاق سوخت بخصوص بنزین از استان‌های مرزی احیای سامانه کارت هوشمند سوخت است. جواد نوفرستی افزود: اکنون هیچ سامانه کنترلی برای عرضه سوخت در کشور وجود ندارد و همین موضوع باعث افزایش میزان مصرف داخلی بعلاوه قاچاق سوخت در جامعه شده است.

وی همچنین درخصوص این‌که گفته می‌شود در حال حاضر آمار مصرف بنزین داخلی بیش از ۹۰ میلیون لیتر در روز است، یادآور شد: این حرف به‌طورکلی اشتباه است چراکه در دل این آمار قاچاق هم وجود دارد.

این مدرس و کارشناس اقتصاد انرژی گفت: جمله درست‌تر این است که میزان مصرف داخلی بنزین بعلاوه قاچاق مساوی با رقم ذکرشده است؛ بنابراین نباید قاچاق سوخت را در زمره مصرف سوخت داخلی قلمداد کرد.

وی در ادامه علت شکل‌گیری پدیده قاچاق را منفعت اقتصادی برشمرد و افزود: هم‌اکنون اختلاف قیمت بنزین در داخل کشور با لب مرز بسیار فاحش است. بیشترین قیمت بنزین در بین کشورهای همسایه مربوط به ترکیه بوده یعنی هر لیتر بنزین بالای یک دلار است. شرق کشور که بیشتر در معرض قاچاق سوخت قرار دارد قیمت هر لیتر بنزین ۸۰ درصد یک دلار است.

وی با تاکید بر این‌که کارت سوخت می‌تواند در جلوگیری از قاچاق سوخت مؤثر واقع شود، اظهار کرد: کارت سوخت می‌تواند به مدیریت مصرف سوخت بنزین و اصلاح سبد سوخت خودروها از طریق افزایش سهم سی. ان. جی کمک کند. نوفرستی تنها راهکار موجود را احیای کارت سوخت دانسته و در دفاع از آن تاکید کرد: در تیرماه 86 هم که بنزین سهمیه‌بندی و سامانه کارت سوخت ایجاد شد میزان مصرف ده‌تا 15 میلیون لیتر کاهش پیدا کرد که اسم آن کاهش مصرف نبود بلکه قطع قاچاق بود، امروز هم هر عددی که اعلام می‌شود مصرف بعلاوه قاچاق است.

نوفرستی کمرنگ شدن نقش کارت سوخت را دلیل اصلی افزایش قاچاق سوخت عنوان کرده و گفت: کارت سوخت به‌نوعی سامانه نظارتی است. تک‌نرخی کردن و حذف سامانه سوخت به افزایش قاچاق سوخت منجر شده است. او یادآور شد: در مورد احیای کارت سوخت هم افراد باید ملزم به استفاده از کارت خودشان شوند یعنی هزینه استفاده از کارت جایگاه دار بالا برود تا کسی غیر از کارت شخصی استفاده نکند.

کارت سوخت، تنها چاره

با گذشت بیش از یک دهه از اجرای طرح سهمیه‌بندی سوخت، توقف اجرای این پروژه به‌عنوان ابزاری کارآمد در مدیریت مصرف و عدم استفاده کامل از ظرفیت‌های کارت هوشمند سه عامل تأثیرگذار در جهش مصرف بنزین در طول چند سال گذشته تاکنون بوده است. آمارهای استخراج شده از اجرای طرح سهمیه‌بندی سوخت در سال ۱۳۸۵ و استمرار اجرای این طرح مدیریت سوخت نشان می‌دهد با اجرای سهمیه‌بندی و عرضه کارتی بنزین، متوسط مصرف این فرآورده استراتژیک نفتی بالغ بر ۱۰ درصد کاهش یافت. در شرایط فعلی نیز استفاده بهینه از ظرفیت‌های کارت‌های هوشمند سوخت می‌تواند نقشی تأثیرگذار در مدیریت مصرف فرآورده‌های نفتی و بویژه بنزین در کشور داشته باشد. اجرای این طرح در کنار افزایش استفاده از سی.ان.جی در طول هشت سال بالغ بر ۷۰ میلیارد دلار صرفه‌جویی در اقتصاد ملی ایجاد کرده است. در واقع هیچ طرح صرفه‌جویی در هیچ حوزه‌ای موفقیتی حتی نزدیک به این ابعاد را در تاریخ معاصر اقتصاد ایران نداشته است. در این بین تعریف مشوق‌های قیمتی برای استفاده از کارت هوشمند بنزین شخصی می‌تواند اقدام موثری از سوی دولت و وزارت نفت برای افزایش انگیزه مردم برای استفاده از کارت‌های سوخت شخصی به جای کارت جایگاه داران برای خرید بنزین باشد. از سوی دیگر حتی در صورت بهره‌برداری از طرح‌های در دست ساخت پالایشگاهی و افزایش ظرفیت تولید بنزین به ۱۰۰ میلیون لیتر در روز چنانچه سیاست و برنامه‌ریزی حساب‌شده‌ای برای مدیریت مصرف بنزین در کشور انجام نشود قطعاً تا دو سال آینده شکاف تولید و مصرف بنزین به شرایط موجود می‌رسد.

در سال ۱۳۸۵ میزان مصرف 660/73 میلیون لیتر بود که این میزان در سال ۱۳۸۶ با منفی ۱۲ درصد رشد به 450/64 میلیون لیتر رسید. این اتفاق ناشی از آغاز سهمیه‌بندی سوخت در ایران و صدور کارت هوشمند در تیرماه سال مذکور است. میزان مصرف بنزین در کشور تا سال ۱۳۹۳ بین ۶۴ تا ۶۹ میلیون لیتر باقی ماند و حتی در سال ۱۳۹۰ به ۵۹ میلیون لیتر نیز رسید. میزان مصرف بنزین در سال ۱۳۹۴ و با تک‌نرخی شدن بنزین و حذف تقریبی کارت سوخت به ۷۱ میلیون لیتر رسید و بعد از آن میزان مصرف بنزین روند رو به رشد داشت. به طوری که میزان مصرف بنزین در سال ۱۳۹۷، به مرز صدمیلیون لیتر رسیده است.

قاچاق 20 میلیون لیتر بنزین در روز

به گفته حسن خسروجردی، عضو اتحادیه صادرکنندگان نفت، گاز و پتروشیمی ایران دست‌کم روزانه 20‌میلیون لیتر بنزین به‌صورت قاچاق راهی کشورهای همسایه می‌شود. وی افزود: متاسفانه همیشه کشور با قاچاق سوخت مواجه بوده برای این‌که قیمت این فرآورده‌ها در داخل نسبت به همسایگان و دیگر کشورهای جهان پایین‌تر است. عضو اتحادیه صادرکنندگان نفت، گاز و پتروشیمی ایران گفت: طبق آمارها در حال حاضر مصرف روزانه بنزین در کشور صدمیلیون لیتر است حال سؤالی که مطرح می‌شود این‌که آیا تمامی این حجم بنزین در داخل مورد مصرف قرار می‌گیرد؟ وی افزود: بدون شک پاسخ پرسش مدنظر منفی است، چراکه دست‌کم روزانه 20 میلیون لیتر بنزین به‌صورت قاچاق راهی کشورهای همسایه می‌شود.

خسروجردی تصریح کرد: برای مقابله با قاچاق بنزین راهکارهای مختلفی وجود دارد که افزایش قیمت بنزین و رساندن به سطح جهانی در داخل، استفاده از فناوری‌های جدید به‌ویژه کارت سوخت جهت مدیریت مصرف و... از جمله این موارد است.

وی اضافه کرد: ایران هم‌اکنون نمی‌تواند در اوضاع کنونی راهکار نخست را اجرا کند، چون تبعات سنگینی در جامعه به همراه دارد.

عضو اتحادیه صادرکنندگان نفت، گاز و پتروشیمی ایران یادآور شد: بهترین گزینه در حال حاضر برای مبارزه با قاچاق سوخت احیای سامانه هوشمند و کارت سوخت است. لازم به یادآوری است خبرنگار جام جم در تماس با مسئولان وزارت نفت پیگیر برآورد رسمی آنها از میزان قاچاق بنزین در شرایط فعلی شد که خانم اسماعیلی سخنگوی شرکت ملی پالایش پخش اظهار داشت قاچاق بنزین قابل اندازه گیری نیست

اختصاص سهمیه بنزین به ازای هر نفر

سید حمیدرضا قریشی، کارشناس انرژی درباره مقابله با قاچاق بنزین به خبرنگار ما گفت: دولت می‌تواند به جای این‌که به کارت‌های سوخت و صاحبان خودرو سوخت یارانه‌ای اختصاص دهد؛ برای همه افراد سهمیه‌ای در نظر بگیرد و به ازای هر نفر در حساب سرپرستان خانوار واریز شود. وی تاکید کرد: اگر خانواده‌ای خودرویی نداشت می‌توانند آن را در یک بازار ثانویه به متقاضیان با یک نرخ توافقی عرضه کنند که این نوعی حمایت از خانوارهای کم‌درآمد است.

قریشی با بیان این‌که با احیای کارت سوخت قاچاق بشدت کم خواهد شد تصریح کرد: در صورت احیای کارت سوخت میزان قاچاق حذف خواهد شد و از سوی دیگر نیازی به واردات نداریم که در هر دوی این مسائل دولت ذی‌نفع است. این کارشناس انرژی بیان کرد: پیش‌نیاز سهمیه‌بندی این است که کارت سوخت احیا شود که لازمه آن تعیین نرخ اضطراری برای استفاده از جایگاه‌هاست. همچنین باید پیش از هرگونه تغییر قیمت بنزین، مشکلات پیش روی سی‌ان‌جی برطرف شود.

چرا گرانی بنزین مانع قاچاق نمی‌شود؟

بنزین هرچند یک محصول نفتی بوده اما در طول چند دهه گذشته نقشی در حد و اندازه دماسنج برای اقتصاد کشور بازی کرده و حتی برخی تحلیلگران داخلی پا را فراتر می‌گذارند و از قیمت بنزین به‌عنوان یک معیار تأثیرگذار در تعیین نرخ تورم یاد می‌کنند. این حساسیت‌ها درباره قیمت بنزین موجب شده همواره دولت‌ها برای تعیین قیمت این فرآورده پرطرفدار نفتی حداکثر احتیاط و محافظه‌کاری را در دستور کار قرار بدهند تا شوک و آثار روانی قیمت‌گذاری بنزین بر وضعیت اقتصادی کشور را به‌نوعی مهار کنند.

در شرایط کنونی نیز که بنزین در ایران هزار تومان عرضه می‌شود، حتی دو برابر کردن قیمت آن هم نمی‌تواند مانع قاچاق شود چراکه در آن سوی مرزها بنزین بالای ده هزار تومان خریدار دارد؛ بنابراین تا زمانی که این فاصله قیمتی جذاب وجود دارد، نمی‌توان با گران کردن بنزین مانع قاچاق آن شد. این در حالی است که دو برابر کردن قیمت بنزین آثار تورمی وحشتناکی بر جامعه دارد، از این‌رو گزینه قیمتی برای مهار قاچاق سوخت، شکست‌خورده است. در هر حال اگر امروز قیمت بنزین به فرض محال 2000 تومان هم بشود هیچ کمکی به کاهش قاچاق و مصرف نمی‌کند، چون فاصله قیمتی زیاد است.