تعیین وضعیت 11 هزار اسیر ایرانی با سرنوشت نامعلوم/ جزییات تبادل اسرای ایران و عراقی بین سال‌های سال 59 تا 82

به گزارش «جام جم آنلاین»، به مناسبت بیست و هشتمین سالروز ورود آزادگان سرافراز به کشورمان، مجید شاه‌حسینی، معاون وقت کمیسیون اسرا و مفقودین ایرانی و عضو فعال کمیته مذاکرات به‌منظور تبادل اسرا در جنگ تحمیلی و کارشناس ارشد امور آزادگان سازمان اسناد و مدارک دفاع مقدس، ضمن تشریح جزئیاتی چند از روند بازگشت آزادگان به کشورمان و انتقال اسرای عراقی به کشورشان، به سؤالات «جام جم آنلاین» پاسخ داد.

• اولین گام‌های آزادسازی اسرا چگونه برداشته شد؟

در تاریخ 22/ 69/5 پس‌ازاینکه دیکتاتور عراق چندین نامه به مقامات ایران نوشت، در ششمین نامه خود تصریح کرد قطعنامه 598 شورای امینت مبنی بر آتش‌بس را به رسمیت می‌شناسد و از قرارداد 1975 الجزایر مبنی بر عقب‌نشینی به مرزهای بین‌المللی تمکین کرده و قصد دارد روند آزادسازی اسرا به شکل انبوه را تسریع بخشد.

وی پس از اعلام رسمی آزادسازی اسرای جنگی ایرانی فرآیند این اقدام را در تاریخ 5/23/ 69 عملیاتی کرد و تبادل اسرای دو کشور را از مقامات جمهوری اسلامی ایران خواستار شد.

• پاسخ تهران به مقامات بغداد در این خصوص چه بود؟

مرحوم آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، رئیس‌جمهور وقت در تاریخ 69/5/27 یعنی یک روز پس از آغاز ترک خاک ایران توسط ارتش بعث و شکل‌گیری روند صلح میان طرفین پاسخ مثبت ایران برای آزادسازی اسرا را به صدام ابلاغ کرد.

• پاسخ چه بود؟

ایشان در جواب نامه نوشتند: «اعلام پذیرش مجدد معاهده 1975 از سوی شما راه اجرای قطعنامه و حل اختلاف در چارچوب قطعنامه 598 و تبدیل آتش‌بس موجود به صلح دائم و پایدار را هموار ساخت. شروع عقب‌نشینی نیروهای شما از اراضی اشغالی ایران را دلیل صداقت و جدی بودن شما در راه صلح با جمهوری اسلامی ایران به‌حساب می‌آوریم و خوشبختانه در موعد مقرر آزادی اسرا هم آغاز شد که امیدواریم عقب‌نشینی نظامیان شما طبق زمان‌بندی اعلام شده و آزادی اسرای دو طرف با آهنگ و سرعت هر چه بیشتر ادامه یافته و تکمیل شود.»

• اولین گروه آزادگان انبوه برای ورود به کشور چه تعداد بودند و مردم چگونه در جریان روند آزادسازی قرار گرفتند؟

بیانیه دولت عراق برای آزادسازی انبوه اسرا در تاریخ 69/5/24 از پخش اخبار رادیو ساعت 11 صبح اعلام شد و خبر رهایی روزانه 1000 نفر آزاده از بند رژیم بعث به اطلاع عموم رسید.

• ظاهراً قبل از سال 69 هم بین ایران و عراق تبادل اسرا صورت گرفته بود؟

بله، از تاریخ 60/3/26 مبادله‌هایی صورت گرفت که مربوط به اسرای معلول، بیمار، مجروح و کهنسال می‌شد و این روند تا 68/10/28 ادامه داشت.

• اقدام مقامات ایرانی برای تحویل عزیزان آزاده در کجا و به چه ترتیب انجام شد؟

در تاریخ 69/5/26 هیئت ایرانی در منطقه‌ای بنام «پل خیر ناصر خان» بعد از قصر شیرین محل استقرار نیروهای صلیب سرخ و سازمان حضور یافت. پس از انجام تشریفات اداری با 35 دستگاه اتوبوس با عبور از مرز خسروی وارد منطقه «منظریه»، عراق محل اسکان آزادگان شدیم.

• اولین تصویری که از آزادگان روایت کردید را برای مخاطبان ما توصیف کنید. آیا دولت عراق به طرز مطلوبی آنها را لب مرز اسکان داده بود؟

حدود ساعت 12 ظهر بود که به منطقه اسکان اسرا رسیدیم. حدود 1000 نفر از آزاده‌های ایرانی در چادرهایی چند پارچه آن‌هم در گرمای شدید مرداد ماه و در بدترین وضع نگهداری شده بودند، به‌گونه‌ای که برای نفس کشیدن سرهایشان را از چادر بیرون آورده بودند. حتی از نظر آب آشامیدنی هم بچه‌ها در مضیقه بودند و در آب‌وهوای داغ بیابان منظریه از کلمن‌های آب گرم استفاده می‌کردند.

• واکنش شما نسبت به این موضوع چه بود؟

دو، سه روز از تبادل اسرا با همین وضعیت گذشت که ما به مقامات عراقی اعلام کردیم این وضعیت برای ما قابل تحمل نیست. لذا با هماهنگی استاندار وقت کرمانشاه آقای نکویی و با کمک کلیه نیروهای استان کرمانشاه، محوطه نقطه صفر مرزی در کمتر از 72 ساعت آسفالت شد و به مقامات عراقی اعلام کردیم که ازاین‌پس اتوبوس‌های حامل آزادگان ایرانی به این منطقه آورده شوند و از اتوبوس‌های عراقی به اتوبوس‌های ایرانی منتقل شوند و در مورد اسرای بازگشتی عراقی هم بالعکس این امر انجام می‌شود.

صدام و حتی خود سازمان‌های بین‌المللی در روند مذاکرات آزادسازی اسرا کارشکنی‌هایی انجام دادند. افزون بر این ما در اردوگاه‌های جنگی شاهد انواع شکنجه آزاده‌های ایرانی بوده‌ایم که هر دوی این مسائل مغایر با کنوانسیون سوم ژنو است.

• آیا به لحاظ حقوقی این موضوعات قابل پیگیری است؟

متأسفانه هیچ‌یک از مصوبات کنوانسیون‌های سوم ژنو به‌ویژه در چند سال اول جنگ تحمیلی در مورد اسرای ما به اجرا در نیامد، به‌خصوص در مورد اسرای ثبت نام نشده (مفقودالاثرها) ما که در اردوگاه‌های مخفی و دور از دسترس نمایندگان کمیته بین‌المللی صلیب سرخ نگهداری می‌شدند، شرایط سخت‌تر بود. به‌طور نمونه دریکی از گزارش‌های کمیته بین‌المللی صلیب سرخ آمده: «حتی شرایط نگهداری اولیه اسیران ایرانی به‌هیچ‌وجه مطلوب نبوده و اردوگاهی که گنجایش آن به‌طور مثال 1000 اسیر را داشته، اما بیش از 2500 اسیر در آن نگهداری شده است». ازنظر شرایط آب وغذایی و معیشتی نیز عزیزان ما بسیار در تنگنا قرار داشتند که خود بحث مفصلی دارد.

خوب این شرایط بد از طریق نامه‌های اسرا به اطلاع ما و خانوده های گرامی آن‌ها می‌رسید و کمیسیون حمایت از اسرا و مفقودین ایرانی وقت که اعضای آن مشتمل بر رئیس اداره جستجوی مفقودین هلال‌ احمر، سرکار خانم افراز که حق زیادی بر گردن اسرا و مفقودین ما دارند و نمایندگان بنیاد شهید، ایثارگران نیروهای مسلح، و وزارت‌خانه‌های امور خارجه، کشور و اطلاعات می‌شد با پیگیری‌های خود از طریق کمیته بین‌المللی صلیب سرخ پیگیر رسیدگی به تخلفات دولت عراق شد که تا اندازه‌ای در چند سال آخر وضعیت اسرا بهتر شد.

در کل شکایات ما دائماً از طریق دفتر نمایندگی‌مان در مقر سازمان ملل در نیویورک و ژنو به دست نمایندگان کمیته بین‌المللی صلیب سرخ می‌رسید، اما صدام همکاری‌های لازم را با آن‌ها انجام نمی‌داد.

• آیا برای استیفای حقوق از دست رفته آزادگان در سال‌های بعد پیگیری صورت گرفته؟

پس از سقوط صدام مقامات قضایی جمهوری اسلامی ایران موضوع را پیگیری کردند و در زمان انجام محاکمه صدام در دادگاه کشور عراق لایحه‌ای علیه دیکتاتور عراق توسط دادستانی تهیه و به سفارت ایران در عراق تحویل شد که بخش زیادی از مستندات آن مربوط به جنایات صدام در خصوص اسرا و مفقودین ایرانی می‌شد. ما خواستار استیفای حقوق پایمال شده اسرای ایرانی شدیم، اما متأسفانه به نتیجه‌ای نرسید و با توجه به بهبود مناسبات طرفین بعید است به نتیجه خاصی برسد.

• از روال آزادسازی اسرا مطابق قوانین صلیب سرخ برای ما بگویید که چگونه بود...

در هنگام آزادسازی اسرا کمیته بین‌المللی صلیب سرخ قانونی دارد به‌نام «ملاقات بدون شاهد.» یعنی فرد اسیر با یک نفر از نمایندگان کمیته بین‌المللی صلیب سرخ طی ملاقاتی بدون حضور فردی از کشور بازداشت کننده از اسیر سؤال می‌کند آیا تمایل داری به کشور خود برگردی یا خیر؟ که اسیر پاسخ می‌دهد به کشور خود بازمی‌گردد یا به آن کشور پناهنده می‌شود یا به کشور ثالث دیگری پناهنده خواهد شد. الحمدالله در تبادل بزرگ هیچ‌یک از اسرای ایرانی حاضر نشدند که به کشور عراق پناهنده شوند.

• چه میزان از آزادگان از دست رژیم صدام آزاد شدند و در مقابل چه تعداد اسیر عراقی مبادله شدند؟ در مجموع رقم کل آزادگان ما و اسرای عراقی چقدر بود؟

در بخش ایرانی در تبادلی که به تبادل بزرگ یا انبوه معروف است، از تاریخ 69/5/26 تا 6/24 /69 طی 29 مرحله 37 هزار و 532 نفر از آزادگان سرافراز ما به میهن اسلامی بازگشتند.

در مجموع 39 هزار و 140 نفر آزادگان ایرانی طی 65 مرحله از تاریخ 26 خرداد ماه سال 1360 تا 26 اسفندماه 1369 به کشور منتقل شدند. این تعداد به تفکیک بدین شرح است: 18 هزار و 563 نفر اسرایی بودند که در اردوگاه‌ها توسط نمایندگان کمیته بین‌المللی صلیب سرخ ثبت‌نام ‌شده بودند و تعداد 20 هزار و 577 نفر از مفقودالاثرها بودند که در زمان آزادسازی توسط نمایندگان کمیته بین‌المللی صلیب سرخ ثبت‌نام شدند.

• یعنی از این 20 هزار نفر خبری در دست نداشتید؟

خیر، چون مورد ثبت‌نام رسمی نمایندگان کمیته بین‌المللی صلیب سرخ قرار نگرفته بودند و ما هیچ خبری از حضور آن‌ها در میان اسرا نداشتیم و تا آن زمان ازنظر ما مفقودالاثر محسوب می‌شدند. اما اطلاع داشتیم که در جریان عملیات‌های مختلف در مناطق عملیاتی به اسارت درآمده یا مفقود شده بودند.

• یعنی هیچ راهی برای شناسایی آن‌ها تا قبل از تبادل وجود نداشت؟

رژیم صدام این تعداد از اسرا را دائماً تهدید می‌کرد و به آن‌ها می‌گفت چون شما ثبت‌نام نشده‌اید نامتان در هیچ کجا ثبت نیست و ما هر بلایی که بخواهیم سر شما می‌آوریم. به همین خاطر در بایکوت محض خبری و در یک فضای ارعاب این افراد در اردوگاه‌های مخوف عراق نگهداری شده بودند.

• تعداد کل اسرای عراقی چند نفر بودند و آخرین مرحله تبادل چه سالی انجام شد؟

در بخش عراقی در تبادل بزرگ از تاریخ 69/5/27 تا 69/6/24 طی 45 مرحله تعداد 39916 نفر آزاد شدند. درمجموع از تاریخ 60/3/26 تا 82/2/15 طی 118 مرحله تعداد 58 هزار و 332 نفر از اسرای عراقی توسط نمایندگان کمیته بین‌المللی صلیب سرخ تحویل مقامات عراقی شدند.

• در خصوص اسرای شهیدی که در اردوگاه‌ها یا بیمارستان‌های بعث عراق به شهادت رسیدند چه اقداماتی صورت گرفت؟

پس از بازگشت کامل آزادگان به ایران، کمیسیون‌های اسرا و مفقودین به‌جد پیگیر تعیین تکلیف آزادگان شهید شد. این دسته از عزیزان جزو افرادی بودند که عراق گواهی فوت آن‌ها را پیشتر به ما تحویل داده بود. ازاین‌رو در تاریخ 4/30 /81 تعداد 570 پیکر مطهر اسرای شهید مظلوم را از عراق دریافت کردیم. ما به ازای این تعداد 1214 اسیر فوت شده عراقی هم به آن‌ها تحویل دادیم.

• آیا همه آزادگان از طریق مرز زمینی خسروی به ایران بازگشتند؟

از مجموع 39 هزار و 140 نفر آزاده سرافراز بازگشتی ایرانی تعداد 6 هزار و 599 نفر از راه هوایی به کشور منتقل شدند و 32 هزار و 541 نفر هم از مرز زمینی وارد کشور شدند.

• در خصوص اسرا و مفقودین آمار ضدونقیضی تاکنون ارائه شده در مورد اسرای ایرانی بعضاً تا 45 هزار اسیر هم در گزارش‌ها ذکر شده، در این رابطه توضیح می‌دهید؟

جمهوری اسلامی ایران تا قبل از سرنگونی حکومت صدام بارها به مقامات عراقی ابلاغ کرده بود که هر چه سریع‌تر نسبت به وضعیت نامعلوم اسرای ثبت نام نشده و مفقودالجسد ما تعیین تکلیف کند. یعنی دولت عراق باید برای ما مشخص می‌کرد که فرد اگر زنده است در کدام اردوگاه یا زندان بوده و تحویل مقامات ایرانی شود یا اگر به شهادت رسیده، بغداد مکلف به استرداد پیکر مطهر است.

• پیگیری وضعیت مفقودین بعد از صدام چگونه بود؟

بعد از جنگ ایران و عراق ارتش بعث به فاصله کوتاهی درگیر جنگ با کویت شد که در این میان نزدیک به 600 نفر از نیروهای کویتی مفقود شدند و دولت عراق تا مدت‌ها با این مسئله دست‌به‌گریبان بود.

اما با ورود نیروهای ائتلاف به خاک عراق و سرنگونی صدام و با جستجوهای گسترده هیچ فرد زنده ایرانی و همچنین از مفقودین کویتی و از حدود یک‌میلیون نفر از شهروندان ناپدیده شده عراقی اثری به‌دست نیامد و لذا از تاریخ 82/9/9 وضعیت کلیه مفقودالاثرها به مفقودین شهید تغییر یافت که این موضوع به مبادی ذیربط و خانواده‌های محترم مفقودین ابلاغ شد.

افزون بر این فقط تعداد حدود 1000 نفر از اسرا و مفقودین پناهنده ایرانی در آن زمان در سازمان منافقین در اردوگاه اشرف حضور داشتند که اسامی آنان را از قبل می‌دانستیم.

• در خصوص مفقودالاثرها بیشتر توضیح می‌دهید؟

مفقودالاثر به شخصی اطلاق می‌شود که دارای سابقه گواهی سانحه در مناطق عملیاتی در نیروهای مسلح است، مبنی بر اینکه فلان رزمنده در یکی از عملیات‌ها حضور داشته و دیگر از او خبری نیست.

• اما در مورد مفقودالجسدها؟

یعنی طبق مشاهدات هم‌رزمان و گزارشات فرماندهان، رزمنده در میدان نبرد رؤیت شده ولی به خاطر شرایط جنگی به عقب منتقل نشده.

به‌طور کلی از تاریخ 82/9/9 وضعیت کلیه مفقودالاثرها به مفقود شهید تغییر پیدا کرد که حدود 7000 هز آر نفر می‌باشند.

• در حال حاضر آیا سرنوشت سایر مفقودین در دست بررسی است یا خیر؟ گفته می‌شود بیش از 11 هزار نفر از مفقودین ما همچنان سرنوشت نامعلومی دارند؟

طبق جمع‌بندی و بررسی که از فهرست‌های مفقودین و مفقودالجسدهای نیروهای مسلح و بنیاد شهید و ستاد معراج شهدا به‌دست آوردیم بیش از 11000 نفر از رزمندگان ما به‌عنوان مفقودالاثر و مفقودالجسد باقی مانده‌اند که تاکنون سردار «باقرزاده»، فرمانده کمیته تفحص مفقودین ستاد کل نیروهای مسلح و مجموعه ایشان با تلاش شبانه‌روزی خود در مناطق عملیاتی ایران و عراق به جستجوی پیکر شهدا می‌پردازند.

• روند کار در چه مرحله‌ای است؟

عملیات تجسس در خاک ایران تقریباً به صفر رسیده و در حال حاضر با همکاری مقامات عراقی مناطق عملیاتی در دست جستجو قرار دارد. از سال 1390 تاکنون بیش از 6 هزار پیکر شهدای مفقودالاثر ما به کشور بازگردانده شده‌ و از مجموع 11 هزار نفر در حدود 5 هزار نفر دیگر در پروسه تحقیق و تفحص قرار گرفته‌اند.

• شهید خلبان لشکری جزو پیشکسوتان و آزادگان قدیمی هشت سال دفاع مقدس بود که به فاصله کمی بعد از آزادی به شهادت رسید. آیا آزادگان شاخصی که مدت اسارت آن‌ها به 15 سال یا بیشتر برسد باز هم داریم؟

شهید لشکری اولین اسیر جمهوری اسلامی پس از تجاوز به عراق محسوب می‌شود. ایشان 19 مهرماه سال 59 پس از سقوط هواپیما به اسارت نیروهای عراقی در آمده و بعد از مدت کوتاهی از سایر اسرای اردوگاه به‌صورت جدا نگهداری می‌شوند.

• چرا خلبان لشکری در زمان تبادل بزرگ تبادل نشد؟

صدام به خیال خودش ایشان را به‌عنوان سند شروع کننده جنگ از طرف ایران گروگان نگه داشته بود. در مقاطعی هم که وزارت امور خارجه ما با ارائه اسناد و مدارک به دبیر کل وقت سازمان ملل متحد تلاش می‌کرد عراق را به‌عنوان آغاز کننده جنگ محکوم کند، صدام به‌صراحت اعلام کرده بود، «من خلبانی در اختیار دارم که در مهرماه سال 59 در خاک عراق به اسارت درآمده و این سند نشان می‌دهد که ایران شروع کننده جنگ است.» بعدها متوجه شدیم منظور صدام از خلبان مذکور شهید لشکری است. نهایتاً وی در 17 فروردین 77 به ایران باز گشتند و در دیداری که با مقام معظم رهبری داشتند ضمن دریافت درجه سرتیپی از دست معظم له به مقام «سیدالاسرا» نائل آمدند.

• چه تعداد آزاده با سابقه اسارت بالا همچون شهید لشکری داریم؟

تنها آزاده‌ای که متحمل 18 سال اسارت شد فقط خلبان لشکری هاست و ما هیچ آزاده دیگری با این قدمت اسارت سراغ نداریم. ایشان سال 1375 به نیروهای صلیب سرخ معرفی و سال 1377 هم آزاد شدند. اما بیش از 1000 اسیر بین سال 59 تا 69 در بند عراق بودند.

محمدرضا شجاعیان/ جام جم آنلاین