پرنـده پـر

کوچ پرندگان از آسمان ایران صرفا اقتصاد چند خانواده روستایی ساکن در شمال یا جنوب کشور را تحت تاثیر قرار نمی‌دهد، چراکه کارشناسان خسارت‌های میلیاردی ناشی از طغیان آفات به محصولات کشاورزی و عرصه‌های طبیعی کشور را به حذف پرندگان از طبیعت ایران نسبت می‌دهند.

نبود پرندگان، مصرف سموم برای کنترل جمعیت حشرات را افزایش می‌دهد و مصرف بیش از حد سم، احتمال ابتلا به سرطان و هزینه‌های درمانی را بالا می‌برد. به این ترتیب زنجیره‌ای از مسائل دست به دست هم می‌دهند تا انسان بیشتر از گذشته به مساله حفظ پرندگان توجه کند.

به گزارش جام‌جم، پرندگان جزء مهمی از زنجیره حیات کره زمین هستند. به همین دلیل روز جهانی پرنده مهاجر در تقویم‌ها ثبت شده است.

خشک شدن تالاب‌ها، تخریب جنگل‌ها، حذف مراتع و جایگزینی ویلاها در این اکوسیستم‌ها و سایر رفتارهایی که منجر به تخریب زیستگاه‌های پرندگان می‌شود، ایران را از لیست ورود پرندگان مهاجر حذف می‌کند.

از سوی دیگر وجود فروچاله بزرگی نظیر فریدونکنار و تالاب‌های دست ساز جنوب کشور که به جولانگاه شکار غیر قانونی پرندگان مهاجر تبدیل شده است، امنیت همان اندک اکوسیستم‌های آبی کشور برای زمستان گذرانی این موجودات را از بین می‌برد و بتدریج پرندگان با غریزه‌ای که دارند، می‌فهمند سرزمینی به نام ایران برای عبور آنها جای مناسبی نیست. در شهرها هم آلودگی صوتی، نوری و شلوغی بیش از حد، امنیت زیستی پرندگان را به مخاطره می‌اندازد.

مهاجرت پرندگان فقط مربوط به طی مسافت‌های طولانی میان قاره‌ها نیست. گاهی پرندگان در بین دشت و کوه مهاجرت می‌کنند یا مسافت‌های کوتاهی را طی کرده و در طول این جابه‌جایی گرده گل‌ها را با خود به نقطه دیگری حمل می‌کنند.

زادآوری بخشی از گونه‌های گیاهی به همین مهاجرت‌های کوتاه پرندگان وابسته است و حذف یک پرنده از طبیعت می‌تواند منجر به توقف زادآوری بخشی از گونه‌های گیاهی و انقراض آنها از طبیعت شود. کوچک‌ترین تغییر در اکوسیستم، منافع انسان را تحت تاثیر قرار می‌دهد اما بهره کشی بی‌رویه از طبیعت را بدون توجه به نقش کلیدی موجودات زنده آن بی‌مهابا ادامه می‌دهیم.

خطر حذف درختان کهنسال

به گفته محمد رضا مروی مهاجر، استاد دانشگاه تهران، درختان کهنسال عناصر مهم اکوسیستم جنگل و محل لانه گزینی پرندگان هستند.

او در گفت‌وگو با جام‌جم، حذف درختان کهنسال را عاملی برای از بین رفتن قسمتی از بافت جنگل و خروج پرندگان از این اکوسیستم معرفی می‌کند.

آن طور که مروی مهاجر می‌گوید با خروج پرندگان از جنگل به دلیل از دست رفتن محل استقرار این موجودات زنده، غنای زیستی جنگل کاهش می‌یابد.

او دارکوب سیاه را وابسته به درختان کهنسال جنگل معرفی می‌کند و می‌گوید: اگر درختان کهنسال در جنگل نباشند، دارکوب سیاه از بین می‌رود. این‌گونه، از درختان مسن برای لانه‌سازی استفاده می‌کند و در کنترل جمعیت حشرات مضر موثر است. حذف دارکوب سیاه تا حدودی می‌تواند منجر به طغیان حشرات شود، اما اگر اکوسیستم جنگل حالت طبیعی خود را بیش از حد از دست ندهد، دارکوب چنگالی و دارکوب سر سرخ تا حدودی می‌توانند از بروز طغیان آفات جلوگیری کنند.

به گفته این استاد دانشگاه، مطالعات کشورهای اروپایی نشان داده است دارکوب‌های سیاه با حذف درختان کهنسال جنگل‌ها به شرق اروپا مهاجرت کرده‌اند. بنابراین مدیران کشورهایی که دارکوب‌های خود را از دست داده‌اند، برای حفظ این پرنده، جمعیت درختان کهنسال جنگل را با جلوگیری از قطع درختان کهنسال کنترل می کنند تا این پرنده، مهاجرت معکوس کند.

بهره‌برداری نامناسب از جنگل‌های ایران، جمعیت پرندگان در این اکوسیستم را هم تحت تاثیر قرار داده است. اگرچه آمار دقیقی در این رابطه در دسترس نیست، اما مروی مهاجر عنوان می‌کند: به شرط آن‌که شیوه بهره‌برداری از جنگل‌های شمال به روش تک گزینی باشد، غنای جنگل از نظر جمعیت پرندگان حفظ می‌شود، اما اگر درختان جنگل را به صورت سطحی قطع کنیم، قطعا اکوسیستم صدمه می‌بیند.

مهاجرت دارکوب‌های سیاه از جنگل‌های اروپا، تنها نمونه آسیب رساندن به جمعیت پرندگان نیست. جمشید منصوری، مولف کتاب راهنمای پرندگان نیز به جام‌جم می‌گوید: در شمال اسکاتلند، حذف عقاب‌ها برای افزایش جمعیت ماهی قزل آلا در رودخانه‌های این کشور، منجر به کاهش جمعیت ماهی قزل آلا شده است.

او می‌افزاید: طبیعت یک زنجیره به هم پیوسته است. یک چرخه‌ای است که خوردن و خورده شدن در آن جریان دارد. کوچک ترین تغییر در یک جزء، روی سایر اجزا اثر می‌گذارد.

مولف کتاب راهنمای پرندگان بیان می‌کند: زیستگاه عقاب‌ها معمولا دور و بر شهرها و جنگل است. وقتی غذا نباشد یا آنها از بین می‌روند یا به نقاطی که امکان تغذیه بهتر دارند، حرکت می‌کنند.

فرار پرندگان از شهر دودی

آسمان دود گرفته کلانشهرهای کشور قطعا محل مناسبی برای پرواز و تغذیه پرندگان مختلف نیست. گنجشک‌ها دیگر روی درختان کوچه پس کوچه‌های شهر تهران به وفور لانه نمی‌کنند و بیدار شدن با صدای گنجشک‌ها برای مردم ساکنان کلانشهرهایی مثل تهران به خاطره‌ای تبدیل شده است. فقط در پارک‌های بزرگ یا حیاط وسیع برخی شرکت و ادارات که تردد کم است اندکی تنوع پرندگان را شاهد هستیم. مولف کتاب راهنمای پرندگان درباره دلیل کاهش جمعیت پرندگان در شهرهای بزرگ کشور می‌گوید: شهری که آلوده و جمعیت آن خیلی زیاد باشد، هر جنبده‌ای را فراری می‌دهد. چه برسد به پرندگانی که توانایی پرواز دارند.

او به تخریب زیستگاه پرندگان اشاره می‌کند و می‌افزاید: 50 سال پیش در کلانشهری مانند تهران باغ‌های زیادی وجود داشت، اما اکنون آسمانخراش‌ها به‌جای آنها نشسته یعنی دیگر زیستگاهی برای پرندگان باقی نمانده است.

او ادامه می‌دهد: پرندگان جایگاه اکولوژیک خاص دارند. وقتی ساختمان‌سازی جای آن را می‌گیرد یا باید پرندگان با رقیب‌های خود درگیر شوند و جای آنها را بگیرند یا بمیرند. آن‌طور که منصوری می‌گوید آلودگی صوتی، نوری، جمعیت زیاد و ساخت و ساز بی رویه سبب شده جمعیت و گونه پرنده‌ها در شهرهای بزرگ کاهشی چشمگیر پیدا کند. مولف کتاب راهنمای پرندگان معتقد است اگر در برخی پارک‌های بزرگ هنوز هم تعدادی طوطی و مرغ مینا باقی مانده به خاطر جبر ناشی از توان پرواز این پرندگان است. مرغ مینا و طوطی قدرت پرواز طولانی ندارند در نتیجه با شرایط محیط سازگار می‌شوند و در محیط‌هایی که حجم آلودگی کمتر است، جمعیت خود را تکثیر می‌کنند.

او تهران را فضایی مناسب برای رشد کلاغ و زاغی می‌داند؛ زیرا این دو پرنده زباله خوار هستند و مواد غذایی آنها به وفور یافت می‌شود. از سوی دیگر کسی هم به این پرندگان توجهی نمی‌کند. در حالی که جمعیت دیگر گونه‌ها بشدت کاهش یافته است.

به گفته منصوری، نبود پرندگان محیط شهری جمعیت حشرات موذی را افزایش می‌دهد زیرا وظیفه پرندگان کنترل جمعیت مورچه، پروانه، ملخ، سوسک و غیره است. اگر پرنده نباشد این حشرات طغیان می‌کنند و چون که حشرات براحتی آلودگی را منتقل می‌کنند، میکروب‌ها به محیط زندگی انسان وارد می‌شود.

خطرات کاهش جمعیت پرندگان شاید در کوتاه مدت ملموس نباشد، اما طغیان آفات و در نتیجه آن استفاده افراطی کشاورزان از سموم منجر به آلودگی منابع آب و خاک کشور شده و سلامت انسان را به شکلی جدی تهدید خواهد کرد به همین دلیل باید شرایطی ایجاد کرد که برخی مدیران، شهروندان و روستاییان منافع کوتاه مدت خود را به حیات پرندگان که با حیات انسان رابطه مستقیمی دارد تاخت نزنند.‌

روز‌ جهانی پرنده مهاجر

هر سال 9 و 10 می‌ (19 و 20 اردیبهشت) در سراسر جهان روز جهانی پرنده مهاجر گرامی داشته می‌شود تا به نقش این موجودات در زندگی انسان بیشتر توجه شود.

سبزقبا قربانی زنبورداران

پرندگان فقط در محیط‌های شهری در معرض تهدید انسان نیستند. در روستاها هم پرندگان از سوی انسان آسیب می‌بینند، از شکار افراطی پرندگان مهاجر برای پخت فسنجان و انواع خوراکی‌های سنتی بگیرید تا پرندگانی که از سوی کندو داران مسموم می‌شوند. سبزقبا از جمله پرندگانی است که این روزها بشدت توسط زنبورداران شکار می‌شود.

سبزقبا زنبورهای کندوها را می‌خورد. به همین دلیل زنبورداران برای حذف این پرنده و جلوگیری از خسارت اقتصادی خود، تعدادی از زنبورها را کشته و آغشته به سم کنه گاوی می‌کنند و به عنوان تله در مجاورت کندو می‌گذارند. سبز قبا این حشره مسموم را خورده و در نزدیک‌ترین فاصله به محل کندو می‌میرد و به این ترتیب نسل این پرنده در معرض نابودی قرار گرفته است.

‌صادق صادقی‌زادگان، رئیس گروه پیشین پرندگان سازمان حفاظت محیط زیست این رفتار زنبورداران را غیر قانونی می‌داند و تاکید می‌کند راهکارهای ساده‌ای برای کنترل شکار زنبورهای عسل وجود دارد.

او به «جام‌جم» می‌گوید: زنبورداران نباید کندوهای خود را در نزدیکی محل زندگی سبزقباها مستقر کنند. آنها می‌توانند با ایجاد مانع صوتی و دیداری، کندوهای خود را از حمله پرندگان محافظت کنند.

به گفته صادقی‌زادگان، بیمه کردن کندوها هم می‌تواند عاملی باشد که خسارات زنبورداران را جبران کرده و جان پرنده را در امان نگه دارد.

لیلا مرگن - جام‌جم