مـزرعه جنـدی‌شاپور!

به گزارش جام‌جم، گرچه تا همین چندی پیش از دانشگاه قرویین در شهر فاس مراکش که در سال 859 میلادی تاسیس شده (و در اصل یک مسجد و مرکز پیشرو در علوم طبیعت بوده)، به عنوان قدیمی‌ترین دانشگاه جهان که مدرک دانشگاهی اعطا می‌کند، یاد شده، اما حدود هزار سال پیشتر از آن، ایرانیان باستان، مرکزی دانشگاهی در شهر «گندی شاپور» تاسیس کرده بودند که در آن طبابت، فلسفه و نجوم تدریس می‌شد. گندی شاپور شهری کهن با حدود هزار هکتار در شمال خوزستان و نزدیکی دزفول بوده که اعراب به آن جندی شاپور می‌گفتند و امروز ویرانه‌های آن باقی است. ساسانیان (شاپور اول ساسانی) در این شهر کهن و در حدود 1800 سال پیش، یک مرکز علمی تاسیس کردند و در کنار آن هم یک مرکز درمانی؛ یعنی یک دانشگاه و یک بیمارستان که اتفاقا نام جندی شاپور هم بواسطه همین مراکز در تاریخ مانده است.

جندی شاپور هرچقدر برای ما ایرانیان نام‌آشناست، در جهان امروز مهجور و ناشناخته بود، تا همین آبان ماه سال جاری که سابقه تاسیس 1750 ساله این دانشگاه باستانی به ثبت یونسکو رسید و با این ثبت «دانشگاه جندی شاپور» رسما به عنوان نخستین دانشگاه و مرکز علمی جهان و ایران نیز به عنوان مهد علم و تمدن بشری بازمعرفی شد.

جندی شاپور کهن زیرپای کشاورزان

امروز اما دانشگاه جندی شاپور و حتی شهر جندی شاپور، به اندازه نامش، آباد و پرشکوه و پرآوازه نیست، زیرا بخش زیادی از این محوطه کهن در گذر زمان و رویدادهای تخریب‌گر آن، نابود شده و هر مقدار از شهر نیز که از گزند این تخریبات برجای مانده، در دهه‌های اخیر و زیر بار فعالیت های کشاورزی دوام نیاورده و ویران شده است.

مجتبی گهستونی، سخنگوی انجمن دوستداران میراث فرهنگی تاریانا در این باره به جام‌جم می‌گوید: متاسفانه سال‌هاست که نخستین شهر دانشگاهی و پزشکی ایران مورد هجوم ناباورانه کشاورزان قرار گرفته است. درواقع کشاورزی در محوطه باستانی جندی شاپور از سال 58 و با واگذاری اراضی باستانی این منطقه به متقاضیان صورت گرفت و هرسال بر میزان فعالیت کشاورزی در این منطقه افزوده شد.

به گفته گهستونی، کشاورزان منطقه علاوه بر کشاورزی روی هزار هکتار محوطه باستانی، وارد حریم این شهر تاریخی هم شده و اراضی موجود را به زیرکشت انواع محصولات کشاورزی برده‌اند. در کنار این فعالیت‌ها و شخم زدن‌ها و
زیرو روکردن‌های زمین، احداث چند حلقه چاه، ساخت کانال بتونی آب، توسعه روستایی و ساخت جاده‌های دسترسی از دیگر مواردی است که به تخریب جندی شاپور باستانی سرعت بخشیده است.

این فعال میراث فرهنگی یادآور می‌شود که دوستداران میراث فرهنگی خوزستان و سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری این استان تلاش زیادی برای خروج کشاورزان از این محوطه تاریخی کرده‌اند که تاکنون بی‌نتیجه بوده است. گهستونی با اشاره به تعیین عرصه و حریم این محوطه تاریخی هم اشاره می‌کند و می‌گوید: در سال 58 برای 500 هکتار از محوطه جندی شاپور تعیین عرصه و حریم صورت گرفت، اما با توجه به گستره هزار هکتاری شهر لازم است که پایگاه جندی‌شاپور از حالت کیفی از مدارک و اسناد خارج شده و ساختار اداری به خود بگیرد تا با ساختارمند شدن پایگاه هم به افزایش تعداد کارشناسان امیدوار بود و هم حفظ و احیای جندی شاپور.

سخنگوی انجمن دوستداران میراث فرهنگی تاریانا پیشنهاد می‌دهد که اگر می‌خواهیم محوطه جندی شاپور بیش از پیش آسیب نبیند و پرونده ثبت جهانی این شهر دانشگاهی و پزشکی باز شود، لازم است هیاتی تشکیل شود تا وضعیت کشاورزان را مشخص کند؛ زیرا با ممنوعیت کشاورزی در این محوطه تاریخی بخش عمده‌ای از مشکلات برای ادامه کاوش‌ها حل خواهد شد.

باید تکلیف این کشاورزی روشن شود

سعید محمدپور، مسئول حقوقی اداره کل میراث فرهنگی استان خوزستان هم درخصوص فعالیت کشاورزان در اراضی جندی شاپور می‌گوید: سال‌ها قبل سازمان جهاد کشاورزی اراضی محوطه باستانی جندی شاپور را به کشاورزان واگذار کرده که فعالیت آنها سبب تخریب گسترده این محوطه تاریخی شده است. گرچه سازمان میراث فرهنگی بر اساس شماره ثبت ملی برای حفاظت از شهر تاریخی جندی شاپور اقدام به تعیین عرصه و حریم محوطه کرده و با وضع قوانین و ضوابط و ایجاد پایگاه حفاظتی تلاش می کند وضعیت فعلی کشاورزی را کنترل کند.

محمدپور با اشاره به از سرگیری کاوش‌های باستان‌شناسی از سال گذشته در جندی شاپور می‌افزاید: سال قبل مرکز کاوش‌های باستان‌شناسی جندی شاپور را راه‌اندازی کردیم تا این محوطه ارزشمند تاریخی را بهتر و بیشتر به مردم بشناسانیم و بتوانیم با کمک افکار عمومی و قوانین، از مجموعه جندی‌شاپور بهتر حفاظت کنیم و روند ثبت جهانی این محوطه را سرعت بخشیم.

وی با اشاره به این‌که هم اکنون مشکل اصلی محوطه تاریخی جندی شاپور کشاورزی است و تا زمانی که کشاورزان در آن محوطه رفت و آمد دارند امکان تخریب بیشتر وجود دارد، یادآور می‌شود که یک هیات هفت نفره زمین‌ها را به صورت مشاع با قراردادهای ده ساله به کشاورزان واگذار می کند و با وجود پیگیری‌های میراث فرهنگی استان برای توقف فعالیت‌های کشاورزی، متاسفانه نه جهاد کشاورزی و نه آن هیات هفت نفره (با وجود وعده‌ها) کوچک‌ترین همکاری نمی‌کنند.

آغاز کاوش‌ها از سال گذشته

نخستین بار در سال 1962م هیاتی آمریکایی از دانشگاه شیکاگو به سرپرستی مک آدامز درمورد جندی شاپور گمانه‌زنی کرد، اما پس از آن کار کاوش در این محوطه باستانی رها شد تا سال قبل که هیاتی به سرپرستی دکتر یوسف مرادی بخش کوچکی از این شهر کهن را مورد کاوش قرارداد و به دنبال آن اطلاعات بسیاری به دست آمد.

مرادی، مجموعه جندی شاپور را ترکیبی از محوطه‌های کم ارتفاع و تپه‌هایی با ارتفاع قابل توجه می‌داند که براحتی نمی‌توان آنها را از هم تفکیک کرد و آمار دقیقی از آنها داد، گرچه برمبنای عکس هوایی که در سال 1960م از محوطه جندی شاپور دزفول گرفته شده، می‌توان متوجه تخریب بخش‌های بسیاری از این مجموعه تاریخی شد که دلیل عمده آن، اصلاحات ارضی و تبدیل زمین‌های محوطه به زمین‌های کشاورزی است.

رئیس هیات کاوش‌های باستان‌شناسی جندی شاپور با اشاره به در دسترس نبودن نقشه از مجموعه جندی شاپور می‌گوید: باید در اولین گام محوطه نقشه‌برداری شود و تک تک آثار و محوطه‌ها را روی آن مشخص کنیم. پس از آن اسناد، مدارک و مستندات را تهیه و سپس فعالیت‌های پژوهشی را آغاز کنیم و به فکر حفاظت‌های اضطراری از محوطه باشیم.

مرادی با اشاره به وجود یک شبکه عظیم آبرسانی باستانی روی رودخانه سیاه منصور که احتمالا آب رودخانه دز را وارد مجموعه جندی شاپور می‌کند، می‌افزاید: ثبت جهانی جندی شاپور دور از تصور نیست، اما برای ثبت این محوطه تاریخی لازم است اسناد و مدارک کامل و دقیق جمع‌آوری، کارگاه‌های مرمتی و کاوش باستان‌شناسی فعال و وضعیت تملک زمین‌ها مشخص شود.

نگار نخلی

جام‌جم خوزستان