علوم شناختی در برنامه‌سازی رادیو و تلویزیون

دکتر سرافراز با اشاره به این که مستند، کشف حقیقت از راه واقعیت است، از حضار جلسه پرسید: چگونه مرگ یک کودک در ساحل دریا، سوژه رسانه‌ها و اندیشه‌ها می‌شود؟ چرا حضور آوارگان سوری، عراقی و لیبیایی در کشورهای اروپایی موضوع اصلی رسانه‌ها می‌شود؟ اساس به وجود آمدن این جمعیت آواره و مهاجر به اروپا چیست؟ داعش را کدام اندیشه و چه کسی راه انداخته است؟ ... از زمان طرح این سوالات تاکنون شش مورد هم‌اندیشی با موضوعات مختلف در حوزه علوم‌شناختی و رسانه و به همت مرکز پژوهش و سنجش افکار صدا و سیما برگزار شد و صاحب‌نظران این علم، یافته‌های پژوهشی خود را ارائه کردند.

در ششمین هم‌اندیشی این مرکز با موضوع کاربردهای علوم‌شناختی در برنامه‌سازی، دکتر کمال خرازی، دبیر ستاد توسعه علوم و فناوری‌های شناختی، پژوهشی با موضوع نقش علوم شناختی در اثربخشی پیام ارائه کرد.

چیستی علوم شناختی

خرازی برای ورود به موضوع علوم شناختی، فرازی از کلام امام علی(ع) انتخاب کرد و گفت: اتزعم انک جرم صغیر وفیک انطوی العالم الاکبر و انت الکتاب المبین الذی باحرفه یظهر المضمر. آیا تو گمان می‌بری جسم کوچکی هستی در حالی که عالم بزرگ‌تری در تو نهفته است و تو به مثابه کتابی گویا هستی که با هر حرف آن، ناشناخته‌ای آشکار می‌شود. لذا جهانی که در انسان نهفته، جهانی ناشناخته است و علوم شناختی سعی در شناخت این جهان دارد. سرمایه انسان، شناخت است و خداوند این شناخت را به انسان ارزانی داشته است.

دبیر ستاد توسعه علوم و فناوری‌های شناختی تصریح کرد: فناوری‌های شناختی و علوم شناختی سعی بر شناخت کارکردهای ذهن و مغز دارد و از علوم جدید است و همچون حوزه‌ای میان‌رشته‌ای مورد توجه استادان رشته‌های مختلف علوم پایه، پزشکی، مهندسی، علوم اجتماعی و رفتاری، هنر و علوم انسانی قرار گرفته است.

خرازی افزود: در علوم شناختی سه مفهوم مطرح است؛ اول شبکه، دوم نوخاستگی و سوم فرآیندهای نیمه‌هوشیار. زبان، عادات اجتماعی و نمادهای فرهنگی از پدیده‌های نوخاسته هستند. شورش‌ها و تظاهرات، برنامه‌های شاد و موزیکال و عزاداری‌های مذهبی که حال و تغییری میان مردم ایجاد می‌کنند، پدیده‌های نوخاسته هستند.

وی بهترین کارکرد رسانه با استفاده از علوم‌شناختی را تأثیر‌ غیرمستقیم و استفاده از استعاره‌ها در فرآیند ناهشیار ذهنی دانست و گفت: رسانه باید هنرمندانه به مخاطب خود قدرت تحلیل، شناخت و آزادی انتخاب بدهد و این مسأله موجب ماندگاری پیام خواهد شد. القای غیر‌مستقیم پیام از ترفندهای رسانه‌های امروزی است.

مخاطب بدون مقاومت، نتیجه‌ای که رسانه دنبال می‌کند را می‌پذیرد. لذا صداوسیما باید با تسلط و آگاهی از علوم شناختی تأثیرات رسانه‌های رقیب و بیگانه را که به دنبال تأثیر بر جامعه اسلامی هستند، خنثی کند.

یک خبر خوش

خرازی با بیان این نکته که پدیده‌های اجتماعی امروز بسیار پیچیده و متأثر از عوامل متعددی هستند، افزود: در علوم‌شناختی می‌خواهیم بدانیم این پدیده‌های نوخاسته در فکر و ذهن مخاطبان تا چه میزان تأثیر‌ می‌‌‌گذارند و عامل برخی رفتارها در انسان می‌شوند. در کشور ما ‌قدم‌های خوبی برای معرفی علوم‌شناختی برداشته شده و تا پایان سال آزمایشگاه ملی نقشه‌برداری مغز راه‌اندازی خواهد شد.

دبیر ستاد توسعه علوم و فناوری‌های شناختی گفت: با توسعه شبکه‌های اجتماعی تعاملی که به عنوان رقیب رسانه‌های تصویری عمل می‌کنند باید با شناخت صحیح از کارکردهای ذهن و مغز نقش اثرگذاری در جامعه ایفا کرد. بیان رسانه متأثر از اجتماع و در عین حال بر اجتماع تأثیرگذار است و مخاطبان در شکل‌گیری پدیده‌های نو‌خاسته و دانش جمعی تأثیرات مهمی دارند. رسانه باید با شناخت دقیق فرآیند تأثیر‌گذاری، در این پیوستگی و انسجام اجتماعی در قالب مدل‌های ذهنی نقش‌آفرین باشد.

تأثیر عاطفی رسانه بر مخاطب

در ادامه نشست هم‌اندیشی، دکترحسن عشایری، استاد دانشگاه علوم پزشکی ایران با موضوع «تلویزیون و تأثیرگذاری عاطفی بر مخاطب» ضمن بیان این که اطلاعات و شناخت، عامل هیجان است، گفت: انسان باید شور و هیجان داشته باشد و ما می‌توانیم با کنترل و مدیریت عاقلانه هیجانات زندگی، جامعه متعادلی داشته باشیم.

وی با تأکید بر این که صداوسیما باید به دنبال تحریک‌های کلیدی مخاطب باشد، گفت: زبان تفکر و شناخت بهترین کلید برای تحریک هیجانات است و اگر مردم شناخت کافی راجع به پدیده‌ها و هیجانات پیدا کنند، فرهنگ اجتماع هم درست می‌شود.

این استاد دانشگاه با تأکید بر نقش تفکر و بینش در توجه به پدیده‌های اجتماعی و اهمیت پژوهش در این زمینه برای تولیدات فاخر گفت: شبکه بی‌بی‌سی واقعیت‌ها را براساس مصالح خود پالایش می‌کند و هاله‌ای از گزاف بر آن می‌پیچد و انعکاس می‌دهد. در این زمینه رسانه ملی می‌تواند با آگاهی‌بخشی و ایجاد شناخت صحیح در مخاطبان خود نقش این‌گونه رسانه‌های مخرب خارج از کشور را خنثی کند.

عشایری با بیان این که به‌وسیله شناخت می‌توان بر هیجان‌ها تأثیر گذاشت، گفت:‌ در این که رسانه بداند در چه زمانی، چه موضوعی و چه برنامه‌ای ارائه کند و چه آرایشی به آن برنامه بدهد، خیلی مهم است و این عامل موفقیت رسانه‌ها می‌شود.

وی زبان تصویر و زبان موسیقی را بسیار مهم دانست و افزود: علم و آگاهی هر چند اثر‌گذار و ارزشمندند، اما هنر و بیان هنری بسیار تأثیرگذارتر در هیجانات و عواطف مردم است و رسانه‌های بیگانه از هنر و هیجانات برای رسیدن به اهدافشان استفاده می‌کنند.

تعامل دائمی علوم شناختی و ارتباطات

اخبار و اطلاع‌رسانی از مباحثی هستند که با علوم شناختی، نشانه‌شناسی و معناشناسی ارتباط دارند. از آنجا که علم اطلاع‌رسانی و خبر با انتقال اطلاعات، ارتباطات کلامی و غیرکلامی، شبکه‌های ارتباطی، مفاد و محتوای متن و تعاملات انسانی سر و کار دارد، ابتدا باید دانست مهم‌ترین ویژگی علوم شناختی در پدیده اطلاعات چیست. علوم شناختی در طراحی بهترین شیوه تأثیرگذاری بر افکار عمومی، به حوزه ارتباطات و اطلاع‌رسانی کمک می‌کند. رسانه‌های گروهی هم برای جذب افکار عمومی و تأثیرگذاری بر آن از اصول روان‌شناسی شناختی بهره می‌برند. به علاوه زبان‌شناسی شناختی نیز در استفاده از استعاره‌های مناسب ارتباطی به این حوزه کمک می‌کند.

محمد زندکریمخانی