چرخ را دوباره اختراع نکرده‌ایم

ساخت یک برنامه علمی تا چه اندازه با ساخت دیگر برنامه‌های تلویزیونی متفاوت است؟

در یک برنامه علمی، اصلی‌ترین نکته‌ای که وجود دارد، وفاداری به مفهوم علم و در عین حال جذابیت است. این ویژگی برخلاف دیگر ساختارهای تلویزیونی است. برای مثال، شما می‌توانید در برنامه‌ای که ساختار اجتماعی دارد، بیشتر به جذابیت‌های عمومی بپردازید، اما در یک برنامه علمی انتظار می‌رود، همزمان با رعایت وفاداری به مفهوم علم و اطلاع‌رسانی دقیق، یک برنامه تلویزیونی جذاب ارائه کنید. شاید نقطه تمایز برنامه‌های علمی با دیگر برنامه‌ها این است که بیننده تلویزیون برای یادگیری به سراغ این جعبه جادویی نیامده و این نکته مهمی است که همیشه مورد غفلت واقع می‌شود. فردی که تلویزیون را روشن می‌کند در پی آموختن و یاد گرفتن نیست، بلکه هدف او سرگرمی است. این همان قاعده‌ای است که به اختراع این جعبه منجر شده است. در برنامه‌های علمی نیز باید به این نکته توجه داشت که مخاطب با هدف یادگیری، این برنامه را تماشا نمی‌کند، اگرچه ممکن است این برنامه به افزایش یادگیری افراد منجر شود. بنابراین باید در کنار انتقال مفاهیم علمی، جذابیت‌های تلویزیون را نیز دنبال کرد.

یکی از سوالاتی که شما از بینندگان برنامه تلویزیونی چرخ می‌پرسید، این است که چرخ شما را یاد چه می‌اندازد. چرا و بر چه اساسی نام این برنامه را چرخ گذاشته‌اید؟

چرخ قدمتی تاریخی دارد و آغازگر تحولات مهمی در زندگی بشر بوده است. ما در ضمن انتخاب اسم برای برنامه، به‌تدریج متوجه شدیم از میان انواع گزینه‌های پیشنهادی برای عنوان برنامه آنچه غیرقابل جدا شدن از جهان است و با زندگی روزمره ما ارتباط مستقیمی دارد، چرخ است. چرخ عنصری است که می‌تواند در زمینه‌های مختلف کاربرد داشته باشد؛ از عرفان تا تاریخ و از تاریخ تا مرزهای دانش، همه جا عنصر چرخ وجود دارد. بنابراین به این نتیجه رسیدیم که چرخ، بهترین گزینه برای اسم این برنامه است. به این ترتیب، هم مهم‌ترین اختراع بشر را مورد توجه قرار داده‌ایم و هم در جهان دانش چرخی می‌زنیم. به عبارت دیگر این چرخ مفاهیم مختلفی دارد.

یکی از دیگر ویژگی‌های متفاوت برنامه چرخ دکور است که به نظر می‌رسد بیشتر به کافی‌شاپ شباهت دارد. دکور برنامه با چه ایده‌ای طراحی شد؟

در دکور برنامه از عناصر اصلی استفاده شده است. فلز استیل، چوب، شیشه و آجر از عناصری هستند که در ساخت دکور برنامه از آنها استفاده شده است. این‌ها از عناصر کاربردی زندگی بشر هستند. این دکور بیش از این که به یک کافی‌شاپ شبیه باشد،‌ به مکانی مانند کارگاه، آزمایشگاه یا موزه شباهت دارد. این دکور ترکیبی از این سه عنصر محتوایی است. نکته دیگر این که همزمان با برنامه چرخ، چند برنامه جدید نیز قرار بود از شبکه چهار سیما روی آنتن برود و در حقیقت شبکه چهار در حال پوست‌اندازی و تغییر رنگ بود. بنابراین باید عنصر تمایز نسبت به دیگر دکورها را در طراحی دکور برنامه مدنظر قرار می‌دادیم. از آنجا که می‌دانستیم برنامه‌های دیگر چه زمینه رنگ و مبلمانی را برای دکور انتخاب کرده بودند، سعی کردیم عنصر متمایز بودن را در نظر بگیریم تا بیننده شبکه چهار پیوسته نظاره‌گر وضعی ثابت در دکور برنامه نباشد.

در این برنامه برای نخستین بار امسال به جوایز نوبل و کیفیت انتخاب برندگان و اهدای آن اشاره شد. این تغییر رویکرد براساس نظر شخصی شما بوده یا براساس تغییرات ایجاد شده در رویکرد سازمان ؟

در رویکرد جدید مطرح شده در تلویزیون به‌خصوص شبکه چهار سیما نخستین ماموریتی که بر عهده برنامه چرخ گذاشته شد، این بود که برنامه‌ای ساخته شود که به روز باشد و در آن از اصلی‌ترین خبرهای حوزه علم صحبت کنیم. تقارن آغاز برنامه چرخ با اعلام برندگان نوبل، این بخت را برای ما به وجود آورد که از رویکرد جدید تلویزیون استفاده کنیم. تقریبا برای نخستین بار بود که به روز و با اختلاف چند ساعت درباره برندگان نوبل و کاری که انجام داده بودند، با متخصصان این حوزه صحبت می‌کردیم. البته پیدا کردن متخصصانی که در این حوزه‌ها توانایی صحبت کردن داشته باشند، کار بسیار سختی بود.

موضوعات برنامه چطور انتخاب می‌شود؟

موضوعات به طور کلی، سه دسته هستند که در دسته اصلی، گفت‌وگوهای سریالی قرار می‌گیرد. در این بخش از برنامه با کارشناسان ثابت گفت‌وگو می‌کنیم. در بخش دیگر، موضوعات به روز و لحظه‌ای مطرح است. این بخش نشان‌دهنده عکس‌العمل سریع برنامه نسبت به پدیده‌ای مانند ماجرای نوبل است. بعضی موضوعات مطرح شده در این زمینه موضوعاتی است که به روز است و در پیکره خبرهای علمی وجود دارد، اما در این موضوعات به مرزهای دانش پرداخته می‌شود. در بخش دیگر برنامه چرخ نیز موضوعات تقویمی قرار می‌گیرد. یک ردیف اتهامی در برنامه ما این است که چرا به جای استادان دانشگاه، سهمی را به ژورنالیست‌های علم اختصاص داده‌ایم. ژورنالیست‌های علم، پل ارتباطی مردم و دانشمندان هستند. ما در برنامه چرخ در نقش یک کارشناس به جای اعضای هیات علمی دانشگاه‌ها از روزنامه‌نگاران یا خبرنگاران کمک می‌گیریم. این افراد از توانایی بیان مفاهیم علمی در بسته زمانی کوچک برخوردارند. این نقطه ضعف بزرگی است که ما در جامعه علمی ایران با آن مواجه هستیم. استاد دانشگاه یا عضو هیات علمی دانشگاه نمی‌تواند در مدت زمانی کوتاه برای مثال درباره جایزه نوبل علمی صحبت کند. تصور این افراد این است که در یک برنامه تلویزیونی باید مطالب علمی را به روشی مشابه ارائه یک مفهوم علمی در کلاس درس مطرح کرد. این مشکل در میان اعضا یا پیکره علمی ایران وجود دارد. البته موارد استثنای زیادی در این زمینه وجود دارد.

بعضی چهره‌های علمی در بسته‌بندی زمانی مشخص، مفاهیم علمی را به بهترین شکل ممکن ارائه می‌کنند، اما متاسفانه این افراد در جامعه علمی اندک هستند. در برنامه چرخ ما باید یک مبحث علمی را در یک بسته‌بندی زمانی 15 دقیقه‌ای ارائه کنیم. از این رو به افرادی نیاز داریم که بتوانند از جنبه‌های مختلف علمی به این موضوع بپردازند. خوشبختانه ژورنالیست‌های علم ازجمله افرادی هستند که به خوبی از عهده انجام این کار برمی‌آیند. در سال‌های اخیر، این افراد به طور چشمگیری رشد کرده‌اند. شاید یکی از عوامل اصلی محبوبیت برنامه‌های ما، کمک گرفتن از مبدل‌های علمی به جای افراد متخصص در این زمینه است که مفاهیم علمی را به زبانی ساده و با حفظ اصول علمی حاکم بر آنها ارائه می‌کنند، اگرچه مدیران تلویزیون انتظار دارند ما از چهره‌های شاخص علمی در برنامه‌ها استفاده کنیم. البته ما گاهی این کار را انجام می‌دهیم، اما پیدا کردن افراد مورد نظر برای یک حوزه خاص بسیار دشوار است. جالب است بدانید، تقریبا اغلب دانشمندانی که با آنها تماس گرفتیم، از اعلام برندگان نوبل بی‌اطلاع بودند. این نشان می‌دهد جامعه علمی ایران، میل زیادی برای به‌روز شدن ندارد. این افراد بیشتر معلم دانشگاه هستند.

تجربه ساخت برنامه‌هایی مانند کندو و آسمان شب تا چه اندازه در ساخت برنامه تلویزیونی چرخ مورد استفاده قرار گرفته است؟

در برنامه چرخ، هیچ ایده متفاوتی نسبت به برنامه‌های کندو، مدار بسته یا آسمان شب وجود ندارد. ما چرخ را دوباره اختراع نکردیم. در حقیقت برنامه‌های تلویزیونی علمی را براساس تجربه‌های قبلی پیش می‌بریم و برنامه چرخ را نیز روی شانه تجربه‌های قبلی که در این زمینه داشتیم، سوار کردیم.

بخشی از برنامه به بررسی مطبوعات علمی اختصاص دارد. این بخش با چه هدفی در برنامه گنجانده شده است؟

گنجاندن بخشی برای بررسی مطبوعات علمی در برنامه تلویزیونی چرخ از دو جنبه اساسی قابل توجه است. ما چهارشنبه‌ها را به این کار اختصاص داده ایم. آخر هفته این فراغت وجود دارد و ممکن است مخاطب برای خواندن یک مطلب علمی وسوسه شود. این کار می‌تواند سهم مطالعه را افزایش دهد. علاوه بر این، فصل جدیدی از ژورنالیسم علم اتفاق افتاده و افراد زیادی در این حوزه کار می‌کنند که باید کار آنها در جایی دیده و حتی بررسی و محک زده شود.

در بخش بررسی رسانه‌های علمی به تاثیرگذارترین مقالات علمی منتشر شده می‌پردازیم. ما ابتدا اتفاقات و رویدادهای منتشر شده در نشریات علمی را بررسی می‌کنیم و بعد از میان آنها درباره تاثیرگذارترین‌شان صحبت و از نویسنده مطلب دعوت می‌کنیم در برنامه حضور یابد و درباره آن با مردم صحبت کند.

برنامه‌خوب، ‌مخاطب را پای تلویزیون می نشاند

برنامه چرخ بعد از چند روز با بازخوردهای مثبت و منفی زیادی مواجه شده است. چطور برنامه‌ای علمی بعد از چند روز می‌تواند تا این اندازه جریان‌ساز شود ؟

فواد صفاریان‌پور: این نتیجه یک فرآیند است. برخی مخاطبان شبکه چهار مشتری برنامه‌های برادران صفاریان‌پور هستند. اطلاع‌رسانی خیلی خوبی که در شبکه چهار اتفاق افتاد، در این زمینه نقش بسیار مهمی داشته است. اطلاع‌رسانی موضوعی است که گاه در برنامه‌های تلویزیونی مغفول واقع می‌شود. خوشبختانه این اهتمام در شبکه چهار ایجاد شد. حدود ده روز بود که پیش پرده (آنونس) برنامه چرخ از تلویزیون پخش می‌شد. بخشی از اطلاع‌رسانی نیز از طریق فضای مجازی انجام شد. خوشبختانه ما از رسانه‌ای استفاده می‌کنیم که برد اجتماعی خیلی زیادی دارد. این امر نشان می‌دهد، چرخ در این مدت خوب عمل کرده و برنامه درخور توجهی بوده که موجب شده مخاطب نسبت به آن از خود عکس‌العمل نشان دهد.

عامه‌پسند بودن یا زرد بودن سوژه‌ها مهم است یا این که برای شما بیش از هر چیز حفظ ماهیت علمی برنامه مهم تلقی می‌شود؟

فواد صفاریان‌پور: مخاطب باسواد یا مخاطبی که طالب دریافت اطلاعات باشد و تمایل داشته باشد به واسطه تماشای یک برنامه تلویزیونی به دانسته‌ها و داشته‌هایش افزوده شود، مخاطب شبکه چهار است. این مخاطب فردی تحصیلکرده است. ممکن است این مخاطب در یک رشته به‌خصوص مانند پزشکی تخصص داشته باشد، اما در برنامه چرخ می‌تواند درباره موضوع کوانتوم نیز به اطلاعاتی دست پیدا کند. منظور ما حذف مخاطب بی‌سواد نیست. وقتی یک برنامه مستند پخش می‌شود، طیف وسیعی از مخاطبان از کودک تا بزرگسال و از افراد بی‌سواد تا متخصص می‌توانند بیننده برنامه باشند.

فرانک فراهانی جم

دانش