از جذابیت بصری تا فیلمنامه خواندنی، نیاز انیمیشن‌های مذهبی

در طول سال‌هایی که انیمیشن وارد کشور شده و از سال 1374 که مرکز پویانمایی صبا شکل‌ گرفته، انیمیشن‌سازی در کشور ما رشد قابل‌توجهی داشته و با توجه به این‌که تولید انیمیشن‌های دینی و مذهبی یکی از اهداف و برنامه‌‌های جدی صبا است، اما همچنان آثار مذهبی از هنرنمایی و خلاقیت سازندگان انیمیشن سهم اندکی دارند.

تخصص مضاعف

ضعف‌های تکنیکی و بصری انیمیشن‌های مذهبی می‌تواند ریشه در مسائل مالی و ناتوانی طراحان داشته یا محدودیت‌های احتمالی ناشی از قداست مضمونی این آثار دست سازندگان را برای نوآوری و زیباسازی بسته باشد. بابک نظری که ساخت انیمیشن‌هایی مانند شکرستان و نقاش کوچولو را در کارنامه دارد، معتقد است که تولید آثار مذهبی چه به صورت زنده و چه انیمیشنی کار دشواری است و رفتن به سراغ چنین آثاری با امکانات و بودجه محدود، نه‌تنها سازنده نیست بلکه می‌تواند نتیجه منفی هم داشته باشد.

این کارگردان ضمن اشاره به نحیف بودن پیکره انیمیشن‌سازی در کشورمان می‌گوید: اگرچه طی سال‌های گذشته انیمیشن‌سازی در کشورمان رشد قابل توجهی داشته است، اما در انیمیشن‌های معمولی، موفقیت‌های کمی نصیبمان شده، چه رسد به انیمیشن‌های مذهبی که تخصص و توانایی خاص خودشان را نیاز دارند. به اعتقاد نظری سازندگان انیمیشن‌های دینی و مذهبی باید در فضاسازی و انتقال حس و معنا به کمک انیمیشن توانمند باشند. وی در این باره توضیح می‌دهد: اصلا فرقی نمی‌کند یک کارگردان انیمیشن از چه تکنیکی استفاده می‌کند؛ مهم این است که تکنیک مناسب را برگزیند، در اجرای آن تخصص و تبحر داشته باشد و بتواند اثری زیبا، قوی و پراحساس و تاثیرگذار ارائه کند.

دوران تجربه‌اندوزی

بر مبنای توضیخات بابک نظری و با استناد به عمر کوتاه‌ انیمیشن‌سازی در کشورمان، طراحان و انیمیشن‌سازان ایرانی در حال تجربه اندوزی هستند. نظری تعداد کسانی که در فیلمنامه‌نویسی و طراحی شخصیت و فضا، کاربلد و خوش ذوق هستند را بسیار کمتر از نیاز جامعه انیمیشن‌سازی می‌داند و بر تربیت افراد توانمند در این زمینه تاکید می‌کند.

وی همچنین به انیمیشن‌های غربی و تاثیراتی که به لحاظ فرم بر انیمیشن‌های ایرانی می‌گذارند، اشاره می‌کند و می‌گوید: متاسفانه فارغ‌التحصیلان شاخه‌های مختلف انیمیشن، آن طور که باید و شاید تعلیم ندیده‌اند و برای طراحی شخصیت و بخصوص فیلمنامه‌نویسی انیمیشن، رشته‌های تخصصی تعریف نشده است. می‌توانم به جرات بگویم تعداد کسانی که می‌توانند برای انیمیشن فیلمنامه بنویسند در کشورمان بسیار محدود است و طراحان نیز به داشته‌های شخصی متکی هستند و برای رشد بیشتر از نمونه‌های غربی الگوبرداری می‌کنند.

کارگردان انیمیشن شکرستان ایجاد رشته‌های تخصصی مانند فیلمنامه‌نویسی برای انیمیشن یا طراحی شخصیت در دانشگاه‌های کشور را پیشنهاد می‌دهد و تاکید می‌کند: در حال حاضر فیلمنامه‌نویسی یا طراحی برای انیمیشن به صورت واحدهای درسی ارائه می‌شود و ایجاد رشته‌های تخصصی زمانی با استقبال علاقه‌مندان مواجه خواهد شد که بازار کار و درآمد مناسب برای این متخصصان فراهم باشد، اما دستمزدهای اندک طراحان فیلمنامه‌نویسان باعث می‌شود علاقه‌مندان به تحصیل در این رشته‌ها به اندازه کافی انگیزه نداشته باشند.

مؤلفه‌های تاثیر گذار

به اعتقاد این انیمیشن‌ساز باید روی کسانی که در این زمینه ذوق و علاقه‌ای دارند، سرمایه‌گذاری و آینده حرفه‌ای این افراد تا اندازه‌ای تامین شود. نظری توضیح می‌دهد: انیمیشن‌هایی مانند موسی (ع) که آنسوی دنیا ساخته شده، حاصل تلاش بهترین‌ها و متخصص‌ترین آدم‌ها از سراسر جهان است؛ متخصصانی در رشته‌های مختلف. چون یک انیمیشن خوب علاوه بر داستان و طراحی شخصیت خوب از فضاسازی و دکوپاژ تاثیرگذار، موسیقی مناسب و بسیاری مولفه‌های دیگر هم برخوردار است بنابراین باید در همه شاخه‌ها از افراد متخصص بهره گرفته شود و زمینه را برای فعالیت افراد صاحب‌ذوق فراهم کرد. ایجاد بسترهای آموزشی مناسب کمک می‌کند نویسندگان و طراحان بسیار تربیت شود و از بین آنها بهترین‌ها وارد این حرفه شوند.

عبور از چارچوب‌های متعارف

مجموعه «پیامبران» از جمله آثار دینی تولید شده در مرکز پویانمایی صبا است که فصل اول آن در 14 قسمت به زندگی پیامبرانی چون آدم، ادریس، ابراهیم، نوح، صالح، ایوب، یوسف و سلیمان اختصاص داشت و در فصل جدید که پیش تولید آن بتازگی آغاز شده است، زندگی پیامبرانی چون دانیال و خضر که کمتر به بچه‌ها معرفی‌ شده‌اند، به نمایش در خواهد آمد.

سلمان خورشیدی یکی از کارگردان مجموعه پیامبران معتقد است در طراحی شخصیت‌ها و فضای این انیمیشن از سبک خاصی استفاده شده که در جنس خطوط، نوع قوس‌ها و کشیدگی‌ها مشهود است و اضافه می‌کند که این شخصیت‌ها چاقی مفرط و نحیفی خاصی دارند که شمایل کارتونی آنها را تقویت می‌کند.

خورشیدی معتقد است مهم‌ترین چالش انیمیشن‌های مذهبی ناشی از آن است که سازندگان یک‌سویه دست به تولید می‌زنند و خواست مخاطب را چندان مد نظر قرار نمی‌دهند. وی در این باره می‌گوید: مشکل بسیاری از انیمیشن‌های مذهبی ما این است که ما سازندگان مخاطب‌شناسی انجام نمی‌دهیم و برایمان این مهم است که سفارش‌دهنده راضی باشد نه مخاطب کودک و نوجوان. بنابراین اگر سلیقه سفارش‌دهنده و مخاطب هماهنگ نباشد نتیجه مورد توجه مخاطبان نخواهد بود. از نگاه این کارگردان توجه به سلیقه مخاطب باعث به نوآوری و عبور از چارچوب‌های متعارف و همیشگی می‌شود که شاید خیلی با خواست و سیاست‌های تولیدکنندگان همسو نباشد، اما نکته اینجاست که سازندگان آثار مذهبی و دینی کمتر به سمت این کلیشه‌شکنی و متقاعد کردن سفارش‌دهندگان می‌روند.

براساس توضیحات خورشیدی، فصل جدید انیمیشن پیامبران، با تغییراتی همراه است و تا حد ممکن در طراحی شخصیت‌ها و فضاها تغییراتی ایجاد شده است.

وی در این باره می‌گوید: تغییرات فصل جدید در تناسب با فصل قبلی است و تغییرات خیلی فاحشی نخواهد بود چون نمی‌توانیم یک باره در یک مجموعه به هم پیوسته، خیلی تفاوت ایجاد کنیم اما این تفاوت‌ها به اندازه کافی محسوس خواهد بود.

همچنین وی توضیح می‌دهد که تولید مجموعه‌‌ای مانند پیامبران که هر قسمت از آن شخصیت‌ها، تاریخ و جغرافیای منحصر به خودش را دارد با مجموعه‌ای که شخصیت‌های ثابت دارد و داستان‌ها در چند فضای مشخص رخ می‌دهد، تفاوت‌های اساسی دارد و بسیار دشوارتر است.

خورشیدی تاکید می‌کند: ساخت چنین انیمیشنی با هر شیوه و تکنیکی ساده نیست، اما با همه دشواری‌ها، گام‌های مهمی برای رشد و تغییر برداشته‌ایم و از نظرات کارشناسان، متخصصان و حرفه‌مندان این رشته در داخل صدا و سیما و بیرون از آن بهره گرفته‌ایم تا اتفاقات خوبی را رقم بزنیم.

نویدهای تازه

تا چندی دیگر فیلم انیمیشنی شاهزاده رم که درباره نرگس خاتون مادر حضرت مهدی (عج) است، اکران می‌شود. این فیلم توانسته نظر منتقدان را به خود جلب کند و در جشنواره فیلم فجر نیز با اقبال متخصصان نیز مواجه شده است. این نمونه و تعدادی دیگر از انیمیشن‌های موفقی که طی سال‌های اخیر از تلویزیون به نمایش در آمده، وجود افراد توانمند و خلاق و البته رشد انیمیشن‌سازی در کشورمان را نوید می‌دهد. علیرضا گلپایگانی، کارگردان و تهیه‌کننده انیمیشن به آینده این هنر در کشورمان امیدوار است و تاکید می‌کند که فصل تازه‌ای از انیمیشن‌سازی در کشور آغاز شده است. از نگاه این انیمیشن‌ساز ضعف انیمیشن‌های مذهبی چند علت اساسی دارد که یکی از آنها سهل انگاری و سپردن این آثار به افراد و گروه‌های جوان و تازه‌کار است. وی در این باره توضیح می‌دهد: از آنجا که صداوسیما به عنوان یکی از مهم‌ترین متولیان تولید انیمیشن، اهمیت ویژه‌ای برای ساخت آثار مذهبی قابل است، برخی افراد بدون داشتن دغدغه‌های دینی و صرفا جهت فعالیت در این عرصه، طرح‌های مذهبی و دینی به تلویزیون ارائه کردند چرا که به تصویب این طرح‌ها امید بیشتری بود و متاسفانه بدون سنجش توانایی و صلاحیت حرفه‌ای افراد، طرح‌های رسیده تصویب شد. گلپایگانی معتقد است خوشبختانه این دوره به پایان رسیده و احتمالا در آینده‌ای نه‌چندان دور در ساخت انیمیشن و بخصوص انیمیشن‌های مذهبی اتفاقات خوبی را شاهد خواهیم بود.

جذابیت بصری در گرو جذابیت معنایی

همان‌طور که بابک نظری، نویسندگان مجرب و توانمند در زمینه فیلمنامه‌نویسی برای انیمیشن را یک ضرورت می‌داند، گلپایگانی نیز تاکید می‌کند، یکی از عناصر مهم برای ساخت انیمیشن‌های مذهبی جذاب، فیلمنامه‌هایی است که به صورت تخصصی برای انیمیشن نوشته شده باشد.

از نگاه این انیمیشن‌ساز، در نبود متخصصان فیلمنامه‌نویسی برای انیمیشن، نویسندگانی که در حوزه ادبیات کودک و نوجوان فعالیت داشته‌اند، محتوا و متن انیمیشن‌های مذهبی را شکل داده‌اند و به همین جهت بسیاری از آثار مذهبی ویژگی‌های بصری جذاب را ندارند و عمدتا دیالوگ محور هستند.

وی در این باره به نامحدود بودن قابلیت‌های انیمیشن اشاره می‌کند و ساخت آثار واقع‌گرایانه با تکنیک‌های انیمیشنی را یکی از چالش‌های مهم انیمیشن‌های مذهبی می‌داند.

براساس توضیحات گلپایگانی یک فیلمنامه درست و مناسب برای انیمیشن سهم قابل‌توجهی در جذابیت اثر نهایی خواهد داشت و تا حدی پوشاننده ضعف‌های تکنیکی و بصری است، اما انیمیشن‌های مذهبی تاکنون خیلی از این شانس برخوردار نبوده‌اند.

ارزش‌ها و فانتزی‌ها

طرح مضامین معنوی و دینی در قالب هنری که بیش از هر چیز در خدمت رویاپردازی بوده، کار ساده‌ای نیست و می‌تواند نگرانی سفارش‌دهندگان را به دنبال داشته باشد. این نکته از نظر گلپایگانی یکی دیگر از چالش‌های مهم انیمیشن‌های مذهبی در کشورمان بوده و سبب شده طراحان و سازندگان انیمیشن‌های مذهبی با محدودیت‌هایی مواجه باشند.

گلپایگانی درباره این محدودیت‌ها توضیح می‌دهد: استفاده از فانتزی و تخیل یا جذابیت‌های بصری در آثار مذهبی چندان به مذاق سفارش دهندگان خوش نمی‌آمده و اسباب نگرانی آنها را فراهم می‌کرده است که مبادا طرح مفاهیم و مضامین دینی و معنوی در این قالب باعث خدشه به ارزش‌های دینی و مذهبی شود و متاسفانه هنرمندان هم در مقابل این دیدگاه عقب‌نشینی کرده و کمتر کوشیده‌اند از جذابیت‌های بصری در انیمیشن‌های مذهبی بهره بگیرند.

این انیمیشن‌ساز، فضای خشک، جدی و بدون جذابیت در بسیاری از انیمیشن‌های مذهبی را ناشی از همین مساله می‌داند و معتقد است با اندکی تلاش و خلاقیت بیشتر این امکان وجود دارد که دغدغه‌های مدیران و سفارش‌‌دهندگان برطرف شود.

کاربلدهای غایب

بسیاری از فعالان عرصه انیمیشن‌سازی، مسائل اقتصادی را در ضعف انیمیشن‌های ایرانی و باتبع انیمیشن‌های مذهبی موثر می‌دانند، اما برخلاف بابک نظری که به نبود نیروهای متخصص اشاره دارد، گلپایگانی معتقد است به دلیل مشکلات اقتصادی بسیاری از افراد خلاق و توانمند در زمینه طراحی و ساخت انییمیشن این عرصه را ترک کرده و یا به خارج از کشور مهاجرت کرده‌اند. وی در این باره توضیح می‌دهد: در کشورمان افراد مستعد و توانمند در رشته انیمیشن کم نداریم اما شرایط اقتصادی حاکم بر فضای انیمیشن و بخصوص کمبود بودجه صداوسیما که یکی از مهم‌ترین متولیان تولید انیمیشن است، باعث شده بسیاری از این افراد، انیمیشن سازی را حرفه‌ای آینده‌دار تلقی نکنند این در حالی است که توانایی و امکانات لازم برای ساخت انیمیشن‌های تاثیرگذار در کشورمان کم نیست و دست‌کم می‌توانیم در کشورهای منطقه که شامل ترکیه، هند و کشورهای عربی است، حرفی برای گفتن داشته باشیم.

آذر مهاجر

رادیو و تلویزیون